کالبدشکافی چند پاسخ

صبح روز بعد، باز هم نویسنده تاب نیاورده چون حرف‌های دل‌اش ناگفته مانده است (و البته باید این‌ها را می‌گفت و می‌نوشت که اگر نمی‌نوشت نمی‌دانستیم درباره‌ی ما یک لاقباها چه می‌اندیشد). استاد از «فرزانگان جهان‌دیده»ای چون فولادوند و موحد نقل می‌کند که گفته‌اند نقد ننویس. خوب این سپر انداختن است و از میدان در رفتن و توپ را به میدانِ حریف فرستادن. این چه رفتاری است که خواننده را زیر بار فرزانگی و جهان‌دیدگی خرد کنید و با این‌ها بخواهید دهانِ همه را ببندید و خودتان شانه از بار مسئولیت خالی کنید؟ مگر شما نبودید که می‌خواستید بت و اسطوره‌ی نقدناپذیر بودن بزرگان را بشکنید و پدرکشی کنید؟ چه شد که به این‌جا که رسید آن اصل فخیم‌تان فراموش شد؟

باز می‌نویسند که: «خوشحالم که آشوری و بسیاری از دوستان دیگرش و دوستان خودم دق دلشان خالی شد. و حالا راحت‌تر می‌توانند بخوابند و مطمئن باشند که من یا کسی دیگر جرأت نقد نوشتن نخواهد کرد! می‌توانند به «رجم» من مشغول شوند و بارها بر من لعنت بفرستند». این توهم از کجا می‌آید که همه منتظر بوده‌اند تا دق دلی با ایشان خالی کنند و رجم‌شان کنند و لعنت؟! چرا فکر می‌کنند مسأله فقط دعوای آشوری است و خودشان؟ چرا هر نوشته‌ای برای ایشان حکم «سنگ» و «چاقو» دارد؟ یعنی استادِ فلسفه‌ی دانشگاهِ ما به همین زودی از کوره در می‌رود؟ خوب معلوم است که به همین زودی و سادگی دلخور می‌شوند. اگر این شیوه‌ی نوشتن برای ایشان «سبک» نوشتن است، خوب آن شیوه‌ی نوشتن هم برای منتقدان‌شان سبک است دیگر!‌ پس چرا این همه دلخوری؟ اگر ظلم است، ظلمی است علی السویه. و گر حکم شود که مست گیرند، در شهر هر آن‌چه هست گیرند! یعنی چه که: «اگر مارکس در جامعه‌ی ما زندگی می‌کرد بعید بود که عمرش وفا می‌کرد تا در آینده مارکس شود، چون حتما یکی از پیروان هگل او را با چاقو زده بود!»؟ یعنی شما مریدانِ آشوری (این تعبیر را ایشان جای دیگری به کار برده‌اند)، دارید مرا تهدید می‌کنید که دیگر نقدِ آشوری نکنم! خوب بکنید آقا! ولی وقتی شما نوشتید، دیگران هم می‌نویسد (فقط می‌نویسند). کسی نه می‌آید شیشه‌ی خانه‌تان را بشکند، نه به شما سنگ می‌زنند و نه چاقو! ظاهراً کلمات در شما کارگرترند تا چاقو و البته حق دارید.

دو سه لینک در سایت‌ها و وبلاگ‌ها (که در آن‌ها گزافه‌گویی و تحریفی هم نیست)‌ ایشان را وا می‌دارد بنویسند: «زبان‌شان بیرون می‌افتد و غریو شادی می‌کشند و همچون سگهای هار هجوم می‌برند». بعد می‌نویسند: «امشب می‌خواهم درباره‌ی چگونگی انعکاس مقاله‌‌ام در این فضای مجازی سخن بگویم و نشان دهم که واقعا چه خوب است که گاهی آدم زمین بخورد (یا به نظر بیاید زمین خورده است) و آن وقت ببیند چطور سگهای هار به او نزدیک می‌شوند تا خونش را بلسیند و چطور زبانهای بیرون‌افتاده‌شان کینه‌های قدیمی‌شان را آشکار می‌کند. لذتی دارد «افتاده بودن» و بعد برخاستن و یورش بردن. من همیشه حرف آخر را می‌زنم، نه حرف اول را». این کلمات نیاز به هیچ توضیح زایدی ندارد. حکیم فرزانه و سخن‌سنجی را سگانِ هار دوره کرده‌اند، حالا ایشان می‌خواهند بعد از زمین خوردن (یا تصور دیگران از زمین خوردن‌شان) برخیزند و یورش ببرند! و انصافاً که چه خوب یورش می‌برند. ولی عموم و عامه‌ی خوانندگان همیشه دنبال ستیز و توهین نیستند. آن‌چه توجه همه را جلب می‌کند «جنجال» است. حال که ایشان دنبال «روان‌شناسی و جامعه‌شناسی وسایط ارتباط جمعی» است، خوب است بدانند که جنجال خیلی بیشتر از توهین و ستیز جلب توجه می‌کند. شک دارید؟ اخبار ستارگان سینما را ببینید! چرا روان‌شناسی و جامعه‌شناسی رسانه‌ها را هم با مقیاس خودمان باید بسنجیم، آن هم این اندازه تنگ‌نظرانه؟! این شیشه‌ی کبود را کی از پیش چشم باید برداشت که عالم کبودمان ننماید؟

ایشان مرا در شمار «خشنودشوندگان» آورده است که مشتاق تنبیه حضرت‌شان بوده است. خوب، من پنهان نمی‌کنم که نوشته‌ی آشوری را به جا می‌دانم و خوش می‌دارم. من همواره لحن و زبان نویسنده‌ی فل سفه را درشت می‌دیدم و می‌بینم. تنها یک بار به درشتی خطاب به او نوشتم که او مترجم بدی است (درباره‌ی همان کلمه‌ی «رواداری» و «تحمل») و بعد هم در نوشته‌ای مستقل، استدلال‌های‌ام را گفتم. استاد چنان رنجیدند که نفرت‌شان را از قاضیان و مؤمنان به عیان نوشتند و بنده‌ی حقیر را از شمارِ دوستان‌شان خارج کردند! خوب، وقتی من سابقه‌ی این اخلاق را دارم، هیچ وقت دیگر با کسی که این اندازه زودرنج و خویشتن‌دوست است، گلاویز نمی‌شوم (که بگوید طرف شدن با تو دونِ شأن من است – ایشان هرگز پاسخ نقدهای من به ترجمه‌شان را ندادند). طبیعی است که دوست دارم بزرگتری که او خود را وامدارش می‌شمارد، به او درسی بدهد، شاید رفتارش را عوض کند. آن وقت این میلِ مرا به تغییر کردن‌شان، نشان کین‌توزی و تسویه‌ حساب‌کردن و دق‌دلی خالی کردن می‌گذارند که حالا من نشسته‌ام و احساس شعفی پنهان نکردنی دارم. من رنج می‌کشم از این‌که استاد دانشگاهِ کشورم تا این اندازه خود را پایین می‌آورد و به جای تلاش برای بهبود کارش، به این و آن گیر می‌دهد و نام‌اش را هم جهد و کوشش عالمانه و نقدِ حساب شده و دقیق می‌گذارد (قیاس با مارکس و هگل و فوکو و دریدا و غیره را به یاد بیاورید). لاجرم این رنجیدگی این‌جا خود را نشان می‌دهد که: «آنان همه برای توهین است که جمع می‌شوند و همه توهین می‌کنند به کسی که توهین کرده است! و بالاخره، همه فقط توهینها را به خاطر می‌سپرند».

آری، پنهان نمی‌کنم که از پاسخ آشوری خشنود شدم. اما اکنون سخت آزرده‌خاطرم که چرا این همه رنجش از سوی سعید و چرا این همه خود گم‌کردگی؟ اگر می‌دانستم آن‌ها باعث تنبیه و بیدار شدنِ او نمی‌شود و توهم‌های او را بیشتر و توجیه‌های‌اش را پر رنگ‌تر می‌کند، هرگز به قولِ ایشان اظهار شعف (!) نمی‌کردم. باید می‌گفتیم بگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش. آن یادداشت «ادبِ نقد» را که نوشتم، خویشتنداری به خرج‌ دادم که چیزی بنویسم مفید که بتوان دربار‌ه‌ی اصل مطلب اظهار نظر کرد، بدون توجه به حواشی و مصادیق. اما صاحبِ فل سفه اگر همین‌ها را نمی‌نوشت – همین سگِ هارِ خون‌لیس و چاقوکش و رجم‌کننده خواندنِ خواننده و منتقد را اگر به قلم نمی‌آورد – چه بسا بسیاری منفعل می‌شدند و زودتر ماجرا به آرامی می‌گرایید. ولی دریغ که آن کبر و فربهی نفسِ ما (و نفسِ بنده هم ایضاً) اجازه نمی‌دهد سپر بیندازیم و بگوییم خوب ما زخم خوردیم و شکست خوردیم، حالا بس است دیگر. ولی تو را به خدا!‌ این بار دیگر بس است! می‌شود درشت و درشت‌تر نوشت. چنان‌که آشوری نوشت و این بار من نوشتم. همین‌ها به قدر کافی باید گواه باشد که در درشت نوشتن هیچ فضیلتی نیست. درشت نوشتن است که دعوا درست می‌کند. صاحب فل سفه خودش دعوا را با درشت‌نویسی اولیه‌اش به پا کرده است و بعد می‌گوید دیگران دعوا به پا کرده‌اند. دیگران پی دعوای نخست را گرفته بودند و بس (به درست یا به غلط). اگر ایشان می‌توانند به غلظت و تندی بنویسند، خوب هستند کسانی که به همان شیوه و سبک بنویسند و نقدشان را هم در لفافه‌ی همین درشت‌گویی‌ها بگنجانند. حالا این که من نوشتم خیلی شیرین و دلنشین بود؟ معلوم است که تلخ است!‍ پس چرا یک بار رسماً نگوییم و ننویسم که چنان نقد نوشتن‌ها، چنین عواقب و پیامدهایی را هم دارد؟