فکر می‌کنم کتابی که ربکا مک‌‌کینن درباره‌ی اینترنت و آزادی در سال ۲۰۱۲ منتشر کرده است، یکی از روزآمدترین و جامع‌ترین پژوهش‌هایی است که تا به حال منتشر شده است. این کتاب اکنون به فارسی – به سعی و سیئه‌ی صاحب این قلم – ترجمه شده است و با ویرایش مهدی جامی، توسط آموزشکده‌ی توانا منتشر شده است. نسخه‌ی اینترنتی این کتاب به صورت رایگان در وب‌سایت مزبور دسترس است (از این‌جا یا این‌جا هم می‌توانید دانلود کنید). در ادامه، متن مقدمه‌ای را که برای این ترجمه‌ی فارسی نوشته‌ام، می‌توانید بخوانید.
لازم به شرح و تفصیل نیست که ترجمه‌ی چنین اثری، که مشحون از اصطلاحات و واژگان تخصصی و فنی است کار آسانی نیست. مطمئن‌ام که می‌شود روایت بهتری از این ترجمه هم فراهم کرد. اما تمام این داوری‌ها معطوف به آینده است. آن‌چه در زمان حال در مقدورات ماست، همین است. اگر در مواردی نقصان یا لغزشی در این اثر باشد، متوجه من است. یک بار دیگر هم باید این‌جا از شکیبایی مهدی جامی در ویرایش ترجمه تشکر کنم.
***
با درآمدن فناوری‌های جدید، هم جهان وب و فضای مجازی با سرعت شگفت‌آوری زیر و زبر شده است و هم نهادها و نظریه‌های مربوط به کشورداری به رغبت یا اکراه جایی برای این مدعی تازه‌ی قدرت گشوده‌اند. این کتاب وبستان را مانند کشوری فرض می کند که اصول کشورداری و مدیریت شبکه در آن باید با رضایت اهالی یا همان شهروندان مجازی (وب-وندان) همراه باشد.
دموکراسی فربه‌ترین الگوی کشورداری و سنگ‌بنای دولت-ملت‌های مدرن اروپایی و آمریکایی است. این الگو در طول تاریخ پرفراز و نشیب‌اش – که حتی به قبل از یونان باستان می‌رسد[۱] – پیوسته در حال دگردیسی بوده و مدام در برابر امکان‌ها و عاملیت‌های تازه در همان بسترهای اروپایی واقع شده و تکامل یافته است. پس از دموکراسی انجمنی[۲] و نماینده‌ای[۳]، در دموکراسی نظارتی[۴] علاوه بر نهادهای جاافتاده‌ی قدرت سخت در چارچوب نظام‌های مشروطه‌ی مبتنی بر قانون اساسی و رأی مردم، نهادهای مردم‌نهاد جدید نیز قیودی تازه بر نوع و شیو‌ه‌ی حکمرانی می‌نهند؛ این حوزه‌ی پژوهش یکی از عرصه‌های تازه‌ی مباحثات داغ نظری علوم سیاسی است. بر همین سیاق، فضای مجازی نیز امکان‌های تازه‌ای فراهم کرده است که همزمان به شهروندان و حاکمان قدرت‌های تازه‌ای می‌دهد: دموکراسی به همان اندازه‌ای که قاعده‌ای برای شنیده شدن صدای مردم و نظارت آن‌ها بر حاکمان است و بنای‌اش بر گردش قدرت، می‌تواند دگرگون شود و حتی در کشورهای دموکراتیک بدل به ضد خودش شود یا تهدیدی از درون برای خودش به شمار آید؛ جهان وب نیز دستخوش بحران یا چالش مشابهی است.
فضای مجازی و جهان وب که خارج از نظارت و سلطه‌ی قدرت سخت بالیده است، امروز آرام‌آرام تبدیل به کانون قدرتی شده است که از یک‌سو با مردم و از سوی دیگر با نهادهای قدرت سخت مشغول چانه‌زنی است. فهم رایج عمومی این است که فضای مجازی بنای‌اش بر قدرت بخشیدن به شهروندان و کاستن از مداخله‌ی صاحبان قدرت در زندگی روزمره، حریم خصوصی و انتخاب‌های شهروندان است. واقعیت، اما، تفاوت تکان‌دهنده‌ای با این تصور دارد: فضای مجازی لزوماً در خدمت شهروندان و دفاع از حقوق مدنی آن‌ها نیست؛ فضای مجازی نیز بالقوه (و حتی بالفعل) می‌تواند تبدیل به امپراتوری موازی قدرتمندی در کنار نهادهای قدرت سخت شود. چنان‌که تاریخ کوتاه آن نشان می‌دهد، در مواردی مالکان و فرمانروایان فضای مجازی برای کسب منافع مادی، با صاحبان قدرت سخت – چه در کشورهای دموکراتیک و چه در کشورهایی که دولت‌های خودکامه دارند – هم‌دست می‌شوند.
کتاب حاضر، کوششی است برای گشودن گره‌های نظری ماجرا و نشان دادن پیچیدگی وضعیت شهروندان در برابر فضای مجازی و همزمان صاحبان قدرت سخت. در این کتاب هم تاریخی فشرده از تحول و شکل‌گیری فضای مجازی و جهان وب پیش چشم خواننده است و هم از نزاع‌های واقعی قدرت و کشمکش‌های میان شهروندان – در همه‌ی کشورهای جهان – از یک سو و مالکان و گردانندگان فضای مجازی و صاحبان قدرت سخت – چه منتخب مردم و چه غیر آن – از سوی دیگر، با خبر می‌شود.
یکی از مهم‌ترین مضامینی که کانون توجه کتاب حاضر است، آزادی است: آزادی شهروندان، آزادی انسان، آیا با درآمدن فناوری‌های جدید و امکان‌های تازه‌ی وب بیشتر می‌شود یا کم‌تر؟ تصویری که فضای وبلاگستان در اوج دوره‌ی رونق‌اش به مخاطبان داده است، آیا تصویری منطبق با واقع است؟ مخاطب، نویسنده و شهروندی که خارج از قدرت ایستاده است، آیا چنان که خود تصور می‌کند در اندیشیدن و بیان ما فی الضمیر و عقیده‌اش آزاد است یا هزار بند آشکار و نهان دیگر بر دست و پا دارد و تنها با توهمی از آزادی زندگی می‌کند؟ نویسنده‌ی کتاب، درک از آزادی را به مفهوم «رضایت» پیوند می‌دهد: آیا کاربران اینترنت و فضای مجازی به رضایت خویش و با آزادی مطلوب خود در این فضا گام بر می‌دارند؟ یا هنگام ورود به فضای اینترنت ناگزیر به تن دادن به قراردادی از پیش‌تعیین‌شده از سوی نخبگانی هستند که نه منتخب آن‌ها هستند و نه لزوماً منافع شهروندان، آزادی، عدالت یا مفاهیم دیگر سیاسی برای‌شان اولویت دارد؟
نویسنده با مروری دقیق و موشکافانه بر شرکت‌های بزرگ اینترنتی که اکنون اقطار عالم را زیر نگین مجازی خویش دارند، نمونه‌های متعددی را از همدستی این شرکت‌ها با صاحبان قدرت در هر جایی می‌آورد و از سوی دیگر مواردی را هم نشان می‌دهد که چگونه همین شرکت‌ها گاهی می‌توانند به جای خدمت به قدرت – فارغ از این‌که قدرت دولت‌های دموکراتیک باشد یا خودکامه – گوشه‌ی چشمی هم به حقوق شهروندان داشته باشند. در برابر حاکمان سیاسی واقعی و فرمانروایان فضای مجازی، البته مردمی نیز هستند که با درکی مدرن از آزادی در برابر هر دو مقاومت می‌کنند. مثال‌ها و نمونه‌هایی که نویسنده برای توضیح مدعای خود می‌آورد به‌روز هستند و دامنه‌شان از افشاگری‌های ویکی‌لیکس گرفته تا چالش‌های سیاسی جنبش سبز، بهار عربی و جنبش‌های مختلف مدنی و مجازی در کشورهای دموکراتیک را در بر می‌گیرد.
روایت کتاب حاضر، آمیزه‌ای است پرجاذبه از نگاه روش‌شناختی نظری در کنار نکات انضمامی و عملی که فهم مضامین کتاب را برای خواننده آسان‌تر می‌کند. ساختار روایی و داستانی کتاب، آن را از شکل متنی عبوس، خشک و نظری خارج کرده است و اشتیاق و انگیزه‌ی دنبال کردن متن را در خواننده ایجاد می‌کند. نویسنده در نگاشتن کتاب تنها ناظر و تماشاگر این صحنه نیست؛ او علاوه بر تعلق خاطرهای نظری، درگیری عملی، شخصی و عاطفی نیز با موضوع بحث دارد: مسأله برای او واقعی و اصیل است. ارجاعات متعدد او به اسناد رسمی، روزنامه‌ها، مذاکرات و گفت‌وگوهای سیاسی قدرت‌مندان و راه‌های مختلف رویارویی مردم با سلطه‌ی حاکمان مجازی و واقعی، تصویری روشن از وضعیت فضای مجازی و جهان اینترنت به دست می‌دهد.
جای چنین کتابی به ویژه برای فارسی‌زبانان در ادبیات مربوط به اینترنت و فضای مجازی خالی بود. جا دارد از آموزشکده‌ی توانا بابت نشر این کتاب مهم به زبان فارسی سپاس‌گزاری کنم. هم‌چنین تشکر ویژه‌ای بر ذمه‌ی من است بابت شکیبایی مهدی جامی در ویراستاری پروسواس‌اش در این ترجمه.
داریوش محمدپور
اکتبر ۲۰۱۳؛ مهرماه ۱۳۹۲
