اما در کنارِ این‌ها شهرستانی اثری دارد که سرشتی متفاوت با سایر آثار شناخته شده‌ی او دارد. شهرستانی تفسیر قرآنی دارد به نام «مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار» که چندین سال پیش نسخه‌ی عکسی آن در ایران منتشر شد و تا جایی که من خبر دارم تصحیح و ترجمه‌ای انگلیسی از آن به زودی در انگلیس منتشر خواهد شد. این تفسیر شهرستانی، خصلت شیعی برجسته‌ای دارد و به طور خاص گرایش‌های آشکارِ اسماعیلی در آن به چشم می‌خورد. بنا به روایتی که خواجه‌ی طوسی در رساله‌ی «سیر و سلوک» آورده است (چاپ جدید از دکتر سید جلال بدخشانی)، شهرستانی معلمِ داییِ طوسی بوده است و طوسی در آن رساله، شهرستانی را «داعی الدعاه» می‌خواند. جز این، شهرستانی در ملل و نحلِ خود، رساله‌ی چهار فصل حسن صباح را نقل می‌کند که نشان از ارتباط بسیار نزدیکِ او با دستگاه دعوت باطنیان الموت دارد (و جای تعجب نیست که طوسی او را داعی خوانده است). شهرستانی، سخنرانی‌ای در خوارزم داشته است که به زبان فارسی است و در انتهای ترجمه‌ی فارسی ملل و نحل‌اش توسط دکتر جلالی نایینی منتشر شده است. در این سخنرانی، از واژگان و اصطلاحاتی استفاده شده است که در تفسیر قرآن‌اش نیز به چشم می‌خورد و روحیه‌ی تأویل‌گرای اسماعیلی عصر الموت در آن مشهود است. جدای از این‌ها، این سخنرانی ارزش ادبی خاصی هم دارد. سخنرانی شهرستانی نثری دارد بسیار شیوا و شاعرانه که در آن به وفور از آیات قرآنی و احادیث استفاده شده است. گزاف نیست اگر بگوییم این سخنرانی شهرستانی، در کنار تفسیر قرآن‌اش می‌تواند در زمره‌ی ادبیات اسماعیلیان دوره‌ی الموت به شمار آید. نسخه‌ی پی‌دی‌اف این سخنرانی را برای منفعت عامه‌ی اهل تحقیق (علی‌الخصوص آن‌ها که دسترسی به کتابخانه‌های لازم را ندارند) این‌جا می‌گذارم: متن مجلس مکتوب شهرستانی منعقد در خوارزم.
پ. ن. می‌بینید که باز از عالم شین نامه‌ها فاصله گرفتم!
پ. ن. ۲. گرایش‌های دینی شهرستانی و رفتار پر تناقض او در چنان عصری اصلاً عجیب نبوده، علی‌الخصوص که شیعیان و به خصوص باطنیان اسماعیلی مرتب تحت تعقیب بوده‌اند و از همه مهم‌تر رسمِ تقیه، مهم‌ترین استراتژی ادامه‌ی حیاتِ عموم شیعیان بوده است.
