کم ندیده‌ام در ایام محرم، بعضی که ذائقه‌ی شاعرانه‌ای دارند به غزل «زان یار دلنوازم…» حافظ استناد کرده‌اند برای بیان احساسات دینی‌شان. از جمله، به بیت «رندان تشنه‌لب را آبی نمی‌دهد کس…» هم استناد می‌کنند برای اشاره به لب‌تشنگی شهدای کربلا. این غزل از حافظ و ابیات‌اش را تنها با تفسیری خاص می‌توان با امام حسین و شهدای کربلا منطبق کرد نه این‌که هر جور میل‌مان کشید ابیات را به زور تفسیر کنیم و قرائت خاص خودمان را بر غزل تحمیل کنیم. بی‌شک اشعار باشکوه و درخشانی درباره‌ی واقعه‌ی کربلا سروده شده که سنخیت تامی با شهادت امام حسین دارد (از جمله غزل «کجایید ای شهیدان خدایی» مولوی و اشعار دیگری که در فضای سوگواری خاص شیعی سروده شده‌اند).

درباره‌ی غزل حافظ، این‌قدر می‌توان گفت که مخاطب معشوقی است که عاشق از جفای او نالان است. برای حسین هیچ جای شکوه‌ای از قضا و تقدیر در میان نیست. می‌توان البته تفسیری شاذ ارایه کرد که حسین و یاران‌اش در کربلا لب تشنه ماندند و کسی آبی به آن‌ها نداد ولی آن وقت باید تکلیف‌مان را با مفهوم «رند» در شعر حافظ روشن کنیم یا در واقع فاتحه‌ی رندی را در شعر حافظ بخوانیم. مضاف بر این‌که غزل شکوه از «یار دلنواز» است. صف مقابل حسین، آن‌ها که خون او و یاران‌اش را ریختند، هیچ نسبتی با یاری و دلنوازی ندارند. پس تنها چاره‌ای که می‌ماند این است که یار دلنواز همان خدایی باشد که به دست خود نوه‌ی پیامبرش را قربانی می‌کند (این تحلیل بیشتر به روایت مسیحی از بر صلیب رفتن عیسی شبیه است). اما آن وقت هم‌چنان باید بنشینیم و رفتار اهل بیت پیامبر و گفتار زینب را تطبیق بدهیم که پس چه شد آن «ما رأیت الا جمیلاً»؟ وانگهی مگر حسین در قیامی که کرد، از هر طرف که می‌رفت تنها وحشت‌اش می‌افزود؟ معشوق را مخدوم بی‌عنایت می‌دید؟ (یا دور از جان، یزید مخدوم بی‌عنایت‌اش بود؟!). کسانی که در کربلا اهل بیت رسول را سر می‌بریدند، برای آن‌ها «جرم» قایل بودند: جرم ایستادگی در برابر حاکمیت. اما معشوق، حسینِ علی و فاطمه را آیا حتی «بی جرم و بی‌جنایت» به کام چنین واقعه‌ای می‌انداخت؟ اجزای این قصه، اجزای این غزل با ساختار حماسی واقعه‌ی کربلا سازگار نیست.

نکته‌ای که می‌خواهم بگویم این نیست که نمی‌توان این جنس غزل‌های فراقی یا سوگ‌ناک حافظ را با واقعه‌ی کربلا سازگار کرد بلکه اگر قرار است چنین رویکرد شاعرانه یا عارفانه‌ای به قصه داشته باشیم، باید دقت کنیم که اولین بنایی که فرومی‌ریزد بنای مقتل‌خوانی و روضه‌خوانی به شکلی است که پس از صفویه در میان شیعیان امامی جا افتاده است. نه حافظ را، نه مقتل‌خوانی را و نه واقعه‌ی کربلا را نمی‌توان از بستر واقعی تاریخی‌شان جدا کرد و انتظار داشت ناگهان آن‌ها را به فضایی خیال‌انگیز و عارفانه پرتاب کنیم بدون این‌که بقیه‌ی اجزای داستان را دست‌کاری کنیم. اگر قرار است روایتی دلکش و پاکبازانه از واقعه‌ی کربلا ارایه کنیم، باید توجه کنیم که با ادبیات روضه‌خوانی و نوحه‌سرایی، نمی‌توان وارد فضای رندانه‌ی حافظی شد. مشکل از واقعه‌ی کربلا، امام حسین و شهادت او و یاران‌اش نیست. مشکل از این‌جاست که سنت سوگواری برای امام حسین، در چند قرن اخیر، دست‌کم در میان عامه‌ی مردم، پیوند خورده است به فضای یک نوع ادبیات خاص؛ ادبیاتی که از جنس حافظ نیست بلکه از جنس روضه الشهدای ملا حسین کاشفی است (و البته روضه‌خوانی‌های منبری‌ها). به گمان‌ام اگر نتوانیم یا نخواهیم این فضای ادبی و عارفانه را با متقضیات‌اش بپذیریم، هم به امام حسین جفا کرده‌ایم و هم به حافظ. آن وقت ناخواسته – حتی بدون این‌که بفهمیم – به ورطه‌ی تفسیری اشعری‌وار از واقعه‌ی کربلا می‌غلتیم که با سرشت ستم‌ستیزانه‌ی واقعه‌ی کربلا، شاید چندان سازگار نباشد.

[تأملات] | کلیدواژه‌ها: , امام حسين, حافظ, رندی, عاشورا, کربلا