۱. نظام انتخاباتی در ایران نمونه‌ی تمام عیاری است از یک دموکراسی حداقلی. نظام،‌ مردم را عادت داده است که در فواصل زمانی خاصی در بازی این دموکراسی حداقلی شرکت کنند و تصور تأثیرگذاری در تصمیم‌گیری‌های خرد و کلان کشور را برای آن‌ها ایجاد می‌کند (هر چند به هر حال، توان تصمیم‌گیری و تأثیرگذاری را نتوانسته یا نخواسته از مردم به طور مطلق سلب کند). ۲۲ خرداد ۸۸ نقطه‌ی عطفی در «ساز و کار انتخابات» در ایران بود. از فاصله‌ی ۲۲ خرداد تا راهپیمایی ۲۵ خرداد، نطفه‌ی تفکری شکل گرفت که به روشنی به مردم نشان داد مسأله‌ی ما انتخابات نیست؛ انتخابات تنها بخشی از مطالبه‌ی مردمی است. مسأله جدی گرفته نشدن مردم در یکایک روزها و لحظه‌های حیات سیاسی‌شان است.

۲. انتخابات در فضای سیاسی فعلی ایران یک معبر است. فقط یک معبر و دست بر قضا معبری است که این روزها قابلیت و ظرفیت بالفعل‌اش را بیشتر نمایان کرده است. وقتی می‌گویم «ظرفیت بالفعل» مرادم دست‌کم گرفتن یا ناچیز قلمداد کردن «فرصت» یا «امکان» تغییر نیست. انتخابات زمانی از موضوعیت می‌افتد که تصورمان این باشد که انتخابات – این انتخابات پیش رو یا هر انتخابات دیگری در گذشته که نقطه‌ی اوج غلیان عاطفه و احساس تغییرخواهان بوده و هست – آخرین تیر ترکش و مهم‌ترین ابزار برای مطرح کردن مطالبات مردمی است. واقعیت قصه غیر از این است. واقعیت انتخابات مردم هستند. انتخابات حاشیه‌ی مردم است. مردم‌اند که متن ماجرا هستند.

۳. سیاست مردمی، نه همین سیاست عریان و درنده‌ای که نه حتی با منطق هابزی و قاعده‌ی قرارداد اجتماعی عمل می‌کند، سیاستی است که در آن مردم هر روز توان و امکان سیاست‌ورزی را داشته باشند. انتخابات فقط یک امکان و آن هم نه امکانی چندان مهم برای سیاست‌ورزی است. سیاست مردم یعنی اینکه – بنا به همین قانون اساسی موجود جمهوری اسلامی – مردم هر وقت اراده کنند «تظاهرات» کنند و «راهپیمایی» و بتواند جلوی این وزارت‌خانه و آن نهاد و دستگاه اجرایی یا قضایی صف بکشند و بگویند قانون، مشروعیت‌اش را از اراده‌ی مردم می‌گیرد نه اینکه قانون یک بار نوشته شود و برای همیشه بخواهد مشروعیت و حقانیت را به مردم تحمیل کند. معنای این سخن، رفتار فراقانونی یا تن ندادن به قانون نیست. مغالطه‌ی «دیکتاتوری اقلیت» یا اکثریت، درست نقطه‌ی خلاف ماجرا را می‌بیند. قانون هرگز نمی‌تواند ثابت و بی‌تغییر باقی بماند (چون بشری است). لب سخن آیت‌الله خمینی هم همین بود که گرفتیم نسل‌های پیشین به این سلطنت رضایت داده بودند، هیچ دلیلی وجود ندارد که ما هم به آن رضایت بدهیم. منطق آیت‌الله خمینی منطق «شرط رضایت مردم» برای مشروعیت حکومت بود.

۴. چشم‌انداز آینده‌ی مردم ما، چشم‌انداز دایمی کردن انتخابات است یا در واقع چشم‌انداز گسترش دادن مکانیزم‌های نظارت بر قدرت است. انتخابات نباید مقطعی رخ بدهد. انتخابات باید پدیده‌ای مستمر باشد. مسؤولان نظام هر روز و هر لحظه باید خودشان را در برابر مردم پاسخگو ببینند. راه این دایمی کردن انتخابات هم انتقال کانون مشروعیت از ساز و کارها و نهادهای قانونی به مبانی مشروعیت‌بخشی به این نهادها – یعنی مردم – است. و این انتخابات مستمر «در مدرسه، در بازار | در مسجد، در میدان | در زندان، در زنجیر» شدنی است. این انتخابات، فقط پای صندوق رخ نمی‌دهد. در صف اتوبوس و داخل تاکسی، در نانوایی و بقالی، در دانشگاه و در حوزه،‌ هر روز می‌تواند اتفاق بیفتد. ۲۵ خرداد عظیم‌ترین تجلی بازگشت سیاست به دل مردم بود.

۵. اعتراض ۱۵ خرداد ۴۲ در برابر نظام شاهنشاهی یک مضمون مغفول داشت: حضور مردم در خیابان چیزی بود که نظام سلطنتی از آن هراسان بود. یکی از انگیزه‌های جدی انقلاب ایران همین بود که در تصمیم‌گیری‌های سیاسی باید نقش مردم جدی گرفته شود. از همین رو بود که «حق» برگزاری راهپیمایی‌ها و تجمعات بلافاصله پس از انقلاب راه‌اش را به قانون اساسی پیدا کرد. حق برگزاری تجمعات، حقی است که برای آن نیازی به کسب مجوز نیست. برگزاری تجمعات مستقل از مناسبت‌ها و درخواست‌های حکومتی است. مبنا و موضوعیت آن اصل قانون اساسی همین است که مردم در هر مقطعی که لازم بدانند و حس کنند، می‌توانند برای اعمال حق حاکمیت، برای اعمال حق نظارت‌شان بر حاکمان، حتی بروند وسط میدان آزادی بست بنشینند.

۶. اگر قرار باشد پس از انتخابات ۲۴ خرداد ۹۲، فرقی هم نمی‌کند چه نامزدی ریاست جمهوری را به دست بیاورد، دوباره مردم بروند به کار روزمره‌ی خودشان مشغول شوند تا انتخابات بعدی، اصل انتخابات، اصل نظارت بر قدرت از اساس بلاموضوع خواهد بود. آن روز انتخابات، نه آغاز و نه انجام جهان است؛ ولی آن روز را می‌شود دایمی کرد. انتخابات را می‌توان بدون نظارت و مداخله‌ی شورای نگهبان و وزارت کشور هم انجام داد. انتخاب از این عظیم‌تر که میلیون‌ها نفر در سکوت محض بگویند: دروغ ممنوع؟ برای گفتن «دروغ ممنوع» نه نیازی به مجوز این وزارت و آن نهاد هست و نه اساساً می‌توان به آن امر و نهی کرد. گرما را از آتش و وزیدن را از باد نمی‌توان به حکم و فرمان کسی دریغ کرد. سیاست‌ورزی و سیاست ساختن طبیعی‌ترین کارکرد روزمره‌ی زندگی مردم است؛ به شرط اینکه سیاست (و انتخابات) را فراتر از همین چارچوب تنگ و قالب بسته‌ی حکومتی و ناقص آن ببینیم.

۷. ولی‌نعمت حکومت، مردم‌اند. این گزاره‌ای است که حتی بر زبان مقامات رسمی حکومت هم هر روز جاری می‌شود. اما لقلقه‌ی زبان دردی را دوا نمی‌کند. با نمایش و تظاهر نمی‌توان این «حق» را محقق کرد. باید نشان داد در عمل که مردم هر وقت اراده کنند و دوست داشته باشند، نه فقط در مقاطع انتخاباتی و مناسبت‌های رسمی و مهندسی شده، بلکه با تصمیم‌هایی که می‌توانند به طور کامل خارج از اراده و سازمان‌دهی «خودجوش» حکومتی باشد، صدای‌شان را بلند کنند و حکومت هم نه بخواهد و نه بتواند با تمهیدات امنیتی و نظامی مانع از شنیده شدن صدای آن‌ها شود. اما این پرسش که چگونه می‌توان در عمل نشان داد که کانون مشروعیت مردم هستند، فقط در برابر آن‌ها که در قدرت هستند، نیست. کسانی که خارج از قدرت‌اند و برای رسیدن به قدرت تلاش می‌کنند (از طریق کوشش برای تشویق مردم به مشارکت در انتخابات) باید برای این پرسش پاسخ روشنی داشته باشند که: فردای انتخابات، فارغ از این‌که نتیجه چه باشد و چه کسی نام‌اش از صندوق بیرون بیاید، چه خواهند کرد و چطور نشان خواهند داد که مردم کانون مشروعیت‌بخشی مداوم و مستمر به نظام حکومتی هستند. مقصور کردن تمامی همت به حضور حماسی در انتخابات – از منظر معترضان و مخالفان – و نداشتن درک و تصوری روشن از روز بعد از انتخابات، حکایت از سیاستی ناهمگون و نامتوازن دارد که در آن هم دوباره مردم معزول‌اند و دست‌بسته. عاملیت بخشیدن به مردم فقط از مجرا و معبر انتخابات، ابتدای شکست و ناکامی است. میدان‌های عمل و مطالبه‌ی حق عاملیت، محدود و منحصر به انتخابات صوری نیست.

ثلاثه‌ی غساله: دفع دخل مقدر

۱. تمام اینها نتیجه نمی‌دهد که باید انتخابات را تعطیل کرد یا صندوق رأی بی‌معناست. حتی وقتی که مسیر نظارت مردم بر قدرت یا معبر تغییر مسالمت‌آمیز مانع داشته باشد،‌ و حتی با مداخلات خشن یا مهندسی‌شده مواجه باشد و مردم بازیگر صحنه‌ای باشند که از بخشی از مناسبات پشت‌پرده‌ی آن بی‌خبر باشند، نمی‌توان سیاست «تحریم» را از آن نتیجه گرفت. این منطق مغالطی، ساده‌اندیشانه‌ترین روش برای مقاومت یا اعتراض است. هم منطق تحریم و هم منطق این‌که با رأی دادن یا شرکت در انتخابات مردم به سیاست موجود مشروعیت می‌دهند (یا این‌که مشارکت و حضور گسترده‌ی مردم نشانه‌ی حماسه‌ای است که باید اعتبارش را به حساب نظم موجود و حاکمیت سیاسی واریز کرد) منطقی مستعمل است. برای دیدن افق‌های تازه، نیازمند عبور از چارچوب‌های تنگ و مستعمل پیشین هستیم. اگر از این منطق چیزی زاییده می‌شد،‌ قطعاً در این سه دهه حیات نظام سیاسی جمهوری اسلامی اتفاقی رو به جلو می‌افتاد.

۲. سیاست آزادی تجمعات و گردهمایی‌ها نیز شیب لغزانی است که بدون تبصره و قید نمی‌توان به آن تن داد. سوی دیگر مشروعیت‌بخشی بی‌قید و شرط به حضور خیابانی یا اعتراض‌های خودجوش همان است که می‌تواند سخنرانی‌ها را بر هم بزند، برای دانشوران چوبه‌ی دار به پا کند، یا با چماق و سلاح گرم و سرد و در لباس غیررسمی وارد محوطه‌های دانشگاهی شود و شور و عطش انقلابی‌اش را فرو بنشاند. این‌جاست که نقش قانون و نیروی انتظامی مهم می‌شود. گردهمایی‌ها و تجمعات سوی دیگرش حضور بالفعل و جدی نیروی انتظامی برای تأمین امنیت مردم معترضی است که برای بیان اعتراض‌شان حاضر به تخریب اموال عمومی، تعرض به حقوق سایر شهروندان، ولو مخالفان فکری‌شان، و شکستن حریم عهدها و پیمان‌ها نیستند. تأمین امنیت به این معناست که وقتی گروهی به اعتراض راهپیمایی می‌کند، اگر پلیس که مسؤول حفظ و تأمین امنیت «مردم» است (نه تأمین امنیت «نظام حکومتی») از آن بی‌خبر باشد، گروه دیگری که تن به قواعد مدنی و حقوق و آزادی‌های شهروندی نمی‌دهد، می‌تواند امنیت آن راهپیمایی مسالمت‌آمیز را به هم بزند. لذا،‌ آزادی تجمعات و گردهمایی‌ها هم قید بر می‌‌دارد. یک قیدش قید تأمین امنیت توسط نظام است که باید خود را ملزم به آن بداند. قید دیگر این است که اعتراض، اعتراض مردم در برابر قدرتی است که خود را بی‌مهار و معاف از پاسخگویی می‌داند. نه اعتراض ذی‌نفعان در سیاست‌های قدرت‌مندان و بر هم‌ زدن فضای پاسخگویی. این‌جاست که امر به معروف و نهی از منکر در چارچوب رابطه‌ی حکومت‌شوندگان و حکومت‌کنندگان به شرط رعایت قانون معنا پیدا می‌کند. مطلق امر به معروف و نهی از منکر از هر سویی و خطاب به هر کسی مطلوب نیست. تعریف معروف و منکر بر اساس منافع قدرت – قدرتی که احتمالاً‌ خود را مؤید به تأیید الهی می‌داند و فرمان‌فرمای الهی خودخوانده است – تعریفی مغالطی است.

۳. گره کلیدی بحث این است که: شرکت در انتخابات غایت قصوای فعالیت مدنی نیست. صندوق رأی لازم است ولی کافی نیست. صندوق رأی فقط یکی از مکانیزم‌های نظارت بر قدرت و حساب کشیدن از آن است. این شرط لازم باید با نظارت مستمر به انواع شیوه‌های قانونی،‌ مسالمت‌جویانه و خلاقانه تکمیل شود؛ همان‌طور که قانون نیز باید مدام تطور و تکامل پیدا کند و با حضور مردم حفره‌ها و شکاف‌های آن پر شود. انتخابات، آخرین ایستگاه مشارکت مدنی نیست. انتخابات اولین گام و نخستین معبر است که باید غنیمت شمرده شود ولی قدم نهادن روی پله‌ی اول نردبان مستلزم قدم نهادن بر پله‌های بعدی نیز هست. انتخابات،‌ نردبانی تک‌پله‌ای نیست: «که در روندگی دایم است هستی رود».

(این یادداشت را برای وبلاگ گروهی پرچم نوشته‌ام و نخستین بار در آنجا منتشر شده است)

آدمی‌زاده موجود غریبی است. همه‌ی آنچه برای از خاک زر ساختن لازم است در همین هستی و وجود بدون حاشیه‌ی او یعنی همان که از لحظه‌ی تولد به او داده‌اند، خلاصه و مندرج است. حاجت به هیچ چیز تازه‌ای ندارد. هر وقت یکایک اسباب موجود را ناگهان از دست بدهد، باز خواهد توانست از میان آوار و خرابه‌ی تمام هستی سر بلند کند. دانستن این نکته، نه دانستن در حد بیان و ابراز، بلکه معرفت محسوس و ملموس داشتن به آن، جهان آدمی را دگرگون می‌کند. آری، «امروز نه آغاز و نه انجام جهان است». 

آدمی، در عریانی و پیراستگی محض هم جهانی است که از دل هیچ همه چیز را می‌تواند ساخت. همت می‌خواهد. به لقلقه‌ی زبان و فضیلت و معرفت به خود وصله و پینه کردن شدنی نیست. حکمت را باید چشید. حکمتی که تنها بر زبان جاری شود، اگر سودی به کسی برساند احتمالاً به مستمع‌اش می‌رساند نه به قایل‌اش. 

زندگی در صدف خویش گهر ساختن است

در دل شعله فرو رفتن و نگداختن است

نه عقلاً و نه اخلاقاً نمی‌توان برای کسی و به جای کسی تصمیم گرفت یا تحلیل و تصمیمی را به کسی تحمیل کرد. آخرین تحلیل و تصمیم همیشه به عهده‌ی خود هر فرد است. لذا این‌که می‌شود با آگاهی بخشیدن – آن هم با تکیه بر داشته‌ها و دانش خودمان از قضایا – فردی را به سوی تصمیم خاصی سوق بدهیم که مورد نظر ماست، توهم است. حتی اگر هم فردی در نهایت همان تصمیمی را بگیرد که ما می‌پسندیم، باز هم عاملیت با خود فرد است و در لحظه‌ی تصمیم‌گیری به احتمال فراوان عواملی مضاف بر چیزهایی که ما در نظر داشته‌ایم یا موازی با آن‌ها، در تصمیم‌گیری فرد دخیل است. در نتیجه، انتخاب کردن و از آن مهم‌تر حق انتخاب کردن، قلمرو اختصاصی هر فرد است. ربط چندانی هم به مدرنیته و دنیای مدرن ندارد. در دنیای قدیم هم آدمیان – حتی در همان حوزه‌ی بسته‌تر مناسبات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، در نهایت با داشته‌های خودشان و در فضای همان قیدها و شرایط انسانی – و بیفزایید ژنتیک – خودشان عمل می‌کرده‌اند.

انتخابات ریاست جمهوری پیش رو، یک مؤلفه‌ی مهم دارد: ابهام! این ابهام البته مطلق نیست. خصلت ابهام هم این است که آدمیان هر اندازه هم که مواضع و اصولی داشته باشند، باز هم می‌توان فضا را به نحوی غبارآلود کرد که فرد به تصمیم خطایی برسد یا راهی را انتخاب کند که به خودش و اطرافیان‌اش آسیب برساند – ولو فکر کند بهترین تصمیم را گرفته است. این‌که کسی از هم‌اکنون یا موضع تحریم انتخابات را در پیش بگیرد (یعنی تصورش شفافیت مطلق قصه و بر حق و یقین بودن موضع خودش باشد) یا بی‌چون و چرا فکر کند که مثلاً به سعید جلیلی یا هاشمی رأی می‌دهد، مبتنی بر این تصور است که شفافیتی وجود دارد. این شفافیت معنای‌اش بیش از این است که فلان نامزد مثلاً چه می‌خواهد و چه نمی‌خواهد. این شفافیت شامل همه‌ی عناصر و مؤلفه‌های ریز و درشت تعیین‌کننده در سیاست نیز هست. در نتیجه، در چند هفته‌ی پیش رو، همه‌ی فعالان سیاسی که احتمالاً رویکردی مبتنی بر موضعی که در بند یکم گفتم دارند، تلاش خواهند کرد که هم مواضع خودشان را شفاف‌تر کنند، هم از مضاعف‌ کردن ابهام‌ها پرهیز کنند و از همه‌ مهم‌تر، «امکان» انتخاب آگاهانه‌تر را فراهم کنند. کار ما انتخاب کردن برای مردم یا انتخاب دادن برای آن‌ها نیست: روش انسانی و اخلاقی این است که فضا و امکان انتخاب درست‌تر را با توجه به مقدورات‌مان فراهم کنیم.

فراموش نکنیم که احمدی‌نژاد زاییده‌ی سیاست ابهام بود. چهره‌ای ناشناخته و مشکوک که عالی‌ترین مقامات نظام هم درست نمی‌دانستند او کی‌ست و قرار است چه کند. فضایی که به تسخیر بالاترین منصب اجرایی کشور به دست او منجر شد، فضایی بود سرشار از ابهام، رازآلودگی و پیچیدگی. گره‌گشایی از این وضعیت، در گرو پس زدن ابرهای ابهام و فرونشاندن غبارهای برداشت‌های خوش‌خیالانه است که بدون شک هم به کار فعالان سیاسی می‌آید هم به کار مردم.

این‌که ما در هفته‌های آتی از منظر سیاسی کجا می‌ایستیم، یکسره در گرو همان نگاهی است که در بند اول طرح کردم: آیا سودای تغییر آدمیان را داریم؟ آیا سودای تحمیل یک گزینه‌ی خاص را به آن‌ها داریم؟ آیا غرض‌مان سوق دادن نظر آن‌ها – مهندسی فکرشان – برای حصول نتیجه‌ی مطلوب خودمان است؟ به باور من، فعال سیاسی هوشمند نیازی ندارد حتی مواضع‌اش را صریح و عریان بیان کند. شفاف‌سازی را می‌توان حتی با کنایه‌ی ابلغ من التصریح انجام داد. از این حیث تفاوت است میان شفاف‌سازی و تصریح. هر تصریحی شفاف‌سازی نیست. گاهی اوقات تصریحات – و مثلاً با اندیشه‌ای برهنه لباس رزم پوشیدن – ممکن است به زیان یک تفکر سیاسی تمام شود. گزینه‌های پیش رو در انتخابات ریاست جمهوری جاری – با این فرض که حوادث غیرمنتظره و شوک‌آوری رخ ندهد – می‌توانند متاع‌شان را پیش روی مردم بگذارند. فروشندگانی را در نظر بگیرید که بازارشان را می‌آرایند و به شیوه‌های مختلف بازاریابی می‌کنند. بعضی جار و جنجال می‌کنند و دست مردم را می‌کشند تا به فروشگاه‌شان ببرند. بعضی راه مردم را در خیابان سد می‌کنند و به سماجت می‌کوشند آن‌ها را به دکان‌شان بکشانند. بعضی سرشان گرم محتوا و کیفیت متاع‌شان است و تصمیم و انتخاب را با خود مردم واگذار می‌کنند. مهم نیست که باور داشته باشی مردم اساساً ناآگاه‌اند یا آگاه. آلزایمر دارند یا مثلاً حافظه‌ی طولانی‌مدت در حد چند قرن دارند. مهم این است که باور داشته باشی در نهایت این خود مردم هستند که باید تصمیم بگیرند چه جنسی را می‌خرند.

اعتماد داشتن به آدمی کار سختی است. نه فقط از منظر مستبدان. حتی آزادی‌خواهان گاهی از اعتماد به مردم هراس‌ناک‌اند. اعتماد کردن، قمار است. مانند ایمان است. این‌که باور داشته باشی تو مکلف به تأمین نتیجه‌ی خاصی نیستی و وظیفه‌ی تو دعا گفتن است و بس، سعه‌ی صدر و عزت نفس می‌خواهد و البته تجربه و پختگی. می‌توان رندانه و به کنایه راه نشان داد. اما با قلدری و تلخی و درشتی، حتی ارزش‌مندترین متاع هم کساد خواهد شد. و آخر دعوانا:

من نگویم که کنون با که نشین و چه بنوش

که تو خود دانی اگر زیرک و عاقل باشی!

تدکر: این متن لزوماً آن چیزی نیست که شما فکر می‌کنید؛ شاید لازم باشد دقیق‌تر بخوانید.

وقتی فاشیسم را می‌گذارم توی گیومه یعنی می‌خواهم درباره‌ی کاربرد کلمه احتیاط کنم بس که هر کس هر جا دل‌اش خواسته کلمه را «مصرف» کرده است. مقصودم تعصب، اصرار بر بی‌خردی، پیش‌داوری‌های آدم‌هاست که درباره‌ی عده‌ای دیگر که با آن‌ها متفاوت‌اند از پیش تصمیم‌شان را گرفته‌اند، رأی‌شان را درباره‌ی آن‌ها صادر کرده‌اند،‌ قبلاً آن‌ها را بسته‌بندی کرده‌اند و در قابی از پیش‌تعیین‌شده نشانده‌اند و از آن لحظه به بعد برای‌شان آسان است که حکمی قطعی و نهایی را درباره‌ی آن‌ها صادر کنند.

فرقی نمی‌کند کسی که قربانی این تعصب‌ها و بی‌خردی‌ها می‌شود، یهودی باشد، هم‌جنس‌‌گرا باشد، شیعه باشد یا سنی، اسماعیلی باشد یا فیلسوف، زن باشد یا مرد، سیاه‌پوست باشد یا سفید‌پوست، مسیحی باشد یا مسلمان، بهایی باشد یا بی‌دین. فاشیسم، تعصب و پیش‌داوری از قبل درباره‌ی همه‌ی این‌ها رأی دارد. این روزها، در جاهای مختلف رسم روزگار و مُد زمانه بسته به مکان‌اش فرق دارد: در ایران، عمدتاً، هم‌جنس‌گرا و بهایی و (چه می‌دانم) اصلاح‌طلب و سکولار از این جنس‌اند. در خارج از ایران (و لزوماً مقصودم خارج جغرافیایی نیست)، هر چیزی که اسم مسلمان به آن تعلق بگیرد همین وضع را دارد. چیزی که در این میانه به آسانی فراموش می‌شود خودِ آدمیت‌ است (آن هم گاهی به اسم آدمیت). مگر آن نامسلمان (یا ناهمجنس‌گرا یا ناشیعه یا ناسیاه) چه مزیتی از منظر انسانی بر دیگری دارد که وقتی به وصف او می‌رسد از نسبت دادن هیچ شناعتی به او روگردان نمی‌شود، آن هم تنها به این دلیل که ایدئولوژی‌اش با او تفاوت دارد؟

فکر نکنید این اوصاف فقط به طایفه‌ای بر می‌گرد که بدند یا بی‌خردند و متعصب. گمان نکنید که من و شما که احتمالاً خودمان را خیلی روشنفکر و باحال (!) تصور می‌کنیم از این آفت و مرض مصون هستیم. این مرض گریبان همه‌ی ما را می‌گیرد منتهای نخوت همین است که این عیوب را در دیگران ببینی و سراغ بگیری ولی وقتی به خودت می‌رسد گمان کنی بهترینِ‌عالم هستی و چیزی از مسلمان‌ستیزی و مسلمان‌هراسی یا مثلاً هم‌جنس‌گرا هراسی و شیعه یا سنی‌هراسی/ستیزی در تو نیست. آدمی مدام باید با خودش بجنگد. تا زنده هستی از این آفت ایمن نیستی. انسان بودن یعنی همین. یعنی مبارزه‌ی دایمی. یعنی این‌که پیوسته گریبان خودت را بگیری که به دام تعصب و پیش‌داوری و نخوت و بی‌خردی نیفتی. بی‌خردی چیزی نیست که مال بی‌سوادان یا بی‌دانشان باشد. ای بسا عالم و دانشمند که عینیت مجسم تعصب و نخوت و بی‌‌خردی است. گاه روستایی ساده‌دل و بی‌سوادی صدها درجه انسان‌تر و پاکیزه‌تر و بی‌گره‌تر از روشنفکر لاییک سکولار یا شیعه‌ی پاکیزه‌ی خالص راه‌یافته‌ای حقیقت و انسانیت را بهتر درک می‌کند. انسان باشیم.

این مضمون پر مغز از ارتفاع در هستی نظر کردن، مضمونی است که از رندان و حکیمان گرفته تا عارفان و صوفیان به زبان‌های مختلف از آن سخن گفته‌اند. حق این است که این معنا، ولو زاویه‌ی نگریستن به آن متفاوت باشد، ملتقای عارفان دین‌ورز و حکیمانی است که چه بسا اعتباری برای حیات پس از مرگ قایل نیستند. این‌که به حیاتی پس از مرگ قایل باشی یا نباشی،‌ کم‌ترین تفاوتی در مهابت و گریزناپذیری فنا و نیستی و خاک شدن نمی‌گذارد. اما همین نقطه‌ی کانونی، همین نقطه‌ی عزیمت است که می‌تواند حیات آدمی را به نحوی فربهی‌افزا رنگ‌آمیزی کند و نورانی‌تر کند. عجیب این است که یادآوری این واقعیت مهیب،‌ این «هادم اللذات»، خود رنج است و رنج‌آور ولی از این رنج، لذت و شادی برگرفتن، بی‌شک پختگی می‌خواهد و سلوک.

این رباعی خیام که:

اسرار ازل را نه تو دانی و نه من

وین حل معما نه تو خوانی و نه من

هست از پس پرده گفت‌وگوی من و تو

چون پرده بر افتد نه تو مانی و نه من

رباعی نابی است. مضمونی معرفتی دارد. حکایت از تعلیق آدمی در وادی شک است. طعنه‌ای است در یقین موهوم آدمی؛ که به باور من نکته‌ای است ارج‌مند و انسان‌شناسانه. اما از این رباعی اگر سه مصرع نخست‌اش هم نمی‌بود، همان مصرع واپسین به قدر کافی مهیب است. مانند صاعقه‌ای بر آدمی فرود می‌آید: چون پرده بر افتد، نه تو مانی و نه من! این تک‌‌مصرع به تنهایی واجد معناست: این پرده‌ی هستی که فرو افتد، دیگر نه تو خواهی ماند و نه من. وقتی من نیست باشم یا تو نیست باشی، یا هر دو نیست باشیم، دیگر چه اهمیت دارد؟ غم چه چیزی را باید خورد؟! از چه باید رنجید؟ بر چه باید خشم گرفت؟ و «چون عاقبت کار جهان نیستی است / انگار که نیستی، چو هستی خوش باش»، مکمل این معناست. این‌ اندازه برای ما محرز است که «آخرالامر گل کوزه‌کران خواهی شد»، پس انگار که این واقعیت هم‌اکنون رخ داده است، پس خوش باش! «رخ‌ام را بوسه ده، اکنون همانیم»!

کاش مرگ نبود. کاش نیستی نبود. ولی اگر مرگ و نیستی نبود، کدام آینه‌ای این اندازه برای آدمی معرفت‌افزا و بهجت‌آفرین می‌شد؟ 

مرتبط: حاصل کارگه کون و مکان این همه نیست!

چند روز پیش، در صحبت دوستی اهل فضل بودم که معمولاً هر وقت مجالی دست بدهد می‌کوشیم یکی دو ساعتی هم که شده وقت ناهار گپی بزنیم. به فراخور موضوع سخن‌مان، سخن از تربیت کودکان به میان آمد. از چند جهت. یکی این‌که هم او و هم من تازه پدر شده‌ایم و دیگر این‌که یار دلنواز دیگری نیز که او هم تازه پدر شده است، تصادفاً همنشین ما بود آن روز. همچنین این دوست، خود دانشوری متخصص در زمینه‌ی آموزش است و رییس یک مرکز مهم در دانشگاهی در بریتانیاست.

سخن از تعلیم فرزندان به میان آمد. نه در بستر سنتی یا دینی. یا به عبارت دقیق‌تر، نه «لزوماً» در این چارچوب. توضیح می‌داد که چگونه دخترش در همین سه سالگی مفهوم نماد و نمادین را می‌فهمد. دخترش می‌داند که چگونه چیزی هم می‌تواند باشد و هم نباشد. و نمونه‌های متعددی از این دست. راز قصه البته این است که پدر اهل دانش است. اهل تتبع و حقیقت‌جویی است. اهل تقلید نیست. سخت‌گیر است بر خود و با شفقت بر کودک‌اش.

سخن از دین به میان آمد. روی سخن به سوی من گردید. آن لحظه نه فرصت‌اش بود و نه می‌خواستم بحثی چنان دراز را به دو سه جمله مختصر کنم. ولی این اندازه گفتم که در فهم دین – یا مفاهیم قدسی یا ماوراء طبیعی – کم‌ترین چیزی که به فرزندم خواهم آموخت این است که حقیقت را ورای صورت‌ها بجوید. صورت ساده و صریح‌اش برای من در لحظه‌ی بیان این بود که: رعب‌آورترین و هول‌ناک‌ترین صحنه‌ای که در رابطه‌ی پدر/مادر و فرزند ممکن است ببینم این است که کودکی در طفولیت – که هنوز به سن رشد و بلوغ عقلی و چون و چرا نرسیده است – در آداب و مناسک شرعی، پا جای پای والدین می‌گذارد و پدر و مادر را این حرکات خوش می‌آید یا اسباب مفاخرت و مباهات است. دیدن چنین صحنه‌هایی، وقتی پای تکلیف و امر والدین در میان باشد یا داعیه‌اش نمایش و تفاخر، سخت مرا می‌آزارد و می‌رماند. این جنس دین‌داری و دین‌ورزی نه مطلوب من است و نه آن را به کودک‌ام می‌آموزم. اما از این چه چیزهایی می‌‌توان گفت و درس داد؟

این درس‌ها برای من چیزی جز اخلاق نیستند؛ اخلاق انسانی. دین فرا خواندن آدمی به خودی خویش است (اجمالاً در همین حدش بپذیرید؛ پیش‌تر درباره‌اش در همین وبلاگ بارها نوشته‌ام). دین یعنی معرفتِ خویشتن. این داستان شرح درازی دارد ولی بگذارید دست‌کم یک نکته‌اش را هم‌اکنون بگویم تا باقی بماند برای وقتی دیگر.

مهم‌ترین درسی که گمان می‌کنم هر پدر یا مادری باید به فرزندش بیاموزد «کم‌آزاری»‌ است. کم‌آزاری گوهر دیانت است. کم‌آزاری نقطه‌ی آغاز آدمیت است. این بیت حافظ هزاران نکته در خود دارد که:

مباش در پی آزار و هر چه خواهی کن

که در شریعت ما غیر از این گناهی نیست

بی‌آزاری،‌ محال است. هر انسانی،‌ ولو ناخودآگاه و بی‌اراده،‌ کم یا زیاد به کسی یا جان‌داری آزار می‌رساند. اما آزار بی‌اراده کجا و آزاری که آدمی به نیت و قصد می‌‌کند کجا؟ تمام داوری و تکلیف و حساب و کتاب و ثواب و عقاب، به همین قصد و نیت بسته است؛‌ معطوف است به اراده. شاید نتوان آزار را ریشه‌کن کرد،‌ ولی می‌توان از آن کاست. حافظ به روشنی به این مضمون واقف است که می‌‌گوید در پی آزار کسی مباش. گناه شریعت ما همین است که بخواهی،‌ اراده کنی، نیت کنی که دیگری را بیازاری.

صورت دیگرش همین حدیث پیامبر است: المسلم من سلم الناس من لسانه و یده. این معنا را ناصر خسرو هم آورده است:

بکنم آنچه بدانم که در او خیر است

نکنم آنچه بدانم که نمی‌دانم

حق هر کسی به «کم‌آزاری» بگزارم

که مسلمانی این است و مسلمانم!

همین مضمون است که در شعر حافظ باز پدیدار می‌شود: «که رستگاری جاوید در کم‌آزاری است». کار دین، دعوت دین همین است: رستگاری و آن هم رستگاری جاوید. 

دین و ایمان آدمی و مناسک و آداب‌اش، برای نمایش نیست. برای عمل است. اولِ عمل،‌ نیت است و صدق. نیت و صدق به تمسک و توسل به آداب و مناسک درست نمی‌شود. کار مناسک است که به صدق و نیت راست می‌شود. صدق و نیت مقدمه‌ی آن است نه این‌که مناسک ابتدای صدق و نیت باشند. قصه کوتاه می‌کنم. الکلام یجر الکلام. شاید باز هم نوشتم. آدمی وقتی فرزنددار می‌شود، آرام‌آرام خودش را بیشتر می‌شناسد. کاش بتواند اشتباهاتی که خودش کرده است با فرزندش تکرار نکند یا سعی نکند به بهای آموزاندن تجربه‌های ناپخته‌اش به فرزندش، از مسیر انصاف خارج شود و راه‌اش به تحمیل یا تحقیر ختم شود. کودکان ما،‌ آینه‌ی امتحان ما هستند. آزمایشگاه ما نیستند. ما هستیم که آزمایشگاه آنان‌ایم.