حجت دیانت؛ حجت انسانیت
یکی از بزرگترین حجتهای نه فقط مسلمانی بلکه انسان بودن برای من ابوسعید ابوالخیر است. صفای او، دوری گزیدن او از جزماندیشی، ذوق شاعرانه و انسانی او و معرفت اقیانوسوار دینی او بیشک او را در تراز انسانهای تماماً انسانی مینشاند که دین را برای آدمی میبیند نه آدمی را برای دین. این مسلکی است که در آن انسانیت در پای دین قربانی نمیشود. دین است که به انسان و به انسانیت اعزاز و تکریم مییابد. و در این اعزاز و تکریم میان هیچ انسانی – به هیچ وصف و کیفیت و خصلت و جنسیت بشری – تمایزی نیست. این مهر لبالب بوسعید را به انسان از روایت زیر میتوان دریافت:
«پس یکی از ماوراء النهر حاضر بود، این آیت برخواند «وقودها الناس و الحجاره» – و شیخ ما در آیت عذاب کم سخن گفتی – گفت: «چون سنگ و آدمی هر دو به نزدیک تو به یک نرخ است، دوزخ به سنگ میتاب و این بیچارگان را مسوز.» (اسرار التوحید، ص ۲۷۴)
هر بار که این جملهی بوسعید در خاطرم گذشته است، دلم لرزیده است و جانام مشتعل شده است. دینی که نتواند انسانی چون بوسعید را پدید آورد و شادی در جان آدمی بنشاند، دین نیست. دشمن انسان و دشمن خداست ولو در لباس دین و در لباس آیین خدا باشد.
[رمضانيه, واقعه] | کلیدواژهها: , ابوسعید ابوالخیر, اسرار التوحيد, انسان, خدا, رمضان, رمضانيه, عذاب
معاشقهی رمضانیهی صوتی
دیگر به نیمهی ماه رمضان رسیدهایم. روزهای گذشته، آگاهانه کوشیدم چیزی ننویسم. برای آدمهایی مثل من که زندگیشان با نوشتن و سخن گفتن گره خورده است، از کلاس درس بگیر تا فضای مجازی و وبلاگ، سکوت و امساک از گفتن و نوشتن شاید مهمترین رکن صیام باشد. اما امروز تاب نیاوردم میهمانان ملکوت را در ذوقی که بردهام شریک نکنم. یکی از هنرهایی که در کنار قرآن شکل گرفت این قرائت، این آواز هوشربایی است که به مرور مسلمانان برای انس با متن دینیشان کشف کردند. قطعهای که میشنوید قرائت دو آیه از سورهی آل عمران است (۱۹۴ تا ۱۹۵) با صدای محمود شحات انور قاری مصری. قاری همین دو آیه را نزدیک به ده دقیقه میخواند و باز هم میخواند به الحان مختلف. این قطعه گفتوگویی است حیرتآور وقتی با این آواز همراه میشود. مؤمن با خدای خودش سخن میگوید. سؤال میکند و جواب میشنود. ناز و نیاز و دلبرگی شگفتی در همین دو آیه است. این سو حکایت ایمان است: ربنا اننا سمعنا منادیا ینادی للایمان ان آمنوا بربکم فآمنّا ربنا فاغفر لنا ذنوبنا و کفر عنا سیئاتنا و توفنا مع الابرار. ربنا و آتنا ما وعدتنا علی رسلک و لا تخزنا یوم القیامه انک لا تخلف المیعاد.
گفتوگو در فضای طاقتسوز عارفانه و قلندرانه هم رخ نمیدهد. گفتوگویی است ملایم و انسانی که احتیاج محض و استغنای محض ندارد. مؤمن گریبان خدایاش را میگیرد که یادت باشد که وعده کردی و تو اصلاْ خلف وعده نمیکنی!
جواب میشنود که: فاستجاب لهم ربهم انی لا اضیع عمل عامل منکم من ذکر او انثی بعضکم من بعض فالذین هاجروا و اخرجوا من دیارهم و اوذوا فی سبیلی و قاتلوا و قتلوا لاکفرن عنهم سیئاتهم و لادخلنهم جنات تجری من تحتها الانهار ثوابا عند الله و الله عنده حسن الثواب.
این بار مخاطب فیالفور جواب میده که عمل هیچ کس از زن و مرد را ضایع نمیکند و فرقی میان هیچ کس نمیگذارد. این بخش هاجروا و اخرجوا من دیارهم و اوذوا فی سبیلی لطافت خاصی دارد خصوصاً کسانی که تندباد حوادث این شش سالهی اخیر آنها را از سرزمینشان آواره کرده است.
القصه در این نیمهی ماه، یازده دقیقه معاشقهی محض بشنوید اگر اهل مؤانست با قرآناید.
Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.
[رمضانيه] | کلیدواژهها: , آل عمران, رمضانيه, قرآن, محمود شحات انور
خوانِ کرم… (۴)
همیشه ضرورتی ندارد در توصیف و تعریف کرم و سخاوت کسی چیزی بنویسد:
لب ببند و کف پر زر بر گشا
بخل تن بگذار و پیش آور سخا
ترک شهوتها و لذتها سخاست
هر که در شهوت فرو شد برنخاست
این سخا شاخیست از سرو بهشت
وای او کز کف چنین شاخی بهشت
عروه الوثقاست این ترک هوا
برکشد این شاخ جان را بر سما
تا برد شاخ سخا ای خوبکیش
مر ترا بالاکشان تا اصل خویش
یوسف حسنی و این عالم چو چاه
وین رسن صبرست بر امر اله
یوسفا آمد رسن در زن دو دست
از رسن غافل مشو بیگه شدست
یکی از مصادیق ترک لذتها و شهوتها – یعنی یافتن این رسن استوار – همین است که آدمی چیزی نگوید و ننویسد. این ترک گفتن و نوشتن، آزمون سخاست. لب ببند وقتی متعاقباش واو عطف میآید و آنگاه کف پر زر برگشودن، معنای عطف نمیدهد لزوماً. لب بستن مقدمهای است برای کف پر زر برگشودن. یعنی «هر چه در این پرده نشانات دهند | گر نستانی به از آنت دهند». پس سکوت باید. تا همینجا هم بیگاه شده است.
[تذکره, رمضانيه] | کلیدواژهها: , رمضانيات, رمضانيه, سخا, سکوت, عروةالوثقی, کرم
خوانِ کرم… (۳)
هیچ فکر کردهاید که میشود (یا آیا میشود) رمضان را جایی خارج از کفر و دین تعریف کرد؟ به گمان من، بزرگترین آزمون اهل ایمان این است که بتوانند خارج از تقسیمبندیها و مرزهای کفر و دین، بیرون قواعد و مقررات شرعی و مناسک آیینی، قلمرویی ببینند که هر جنبدهای بتواند زیر سقفاش بیاساید و بیارمد فارغ از ایمان یا بیایمانی. قدر مشترک همهی این جنبدگان، انسان بودن است (از این هم میتوان یک گام فراتر نهاد و هر ذیوجودی را در این سهم شریک کرد).
رمضان را چطور میتوان جوری دید که قدم بیرون از کفر و دین نهاده باشی؟ به گمان من، کلید مسأله در همین قصهی ضیافت و مهمانی و کرم است. مهمانیهای اختصاصی که در آن تبعیضی از هر نوعی باشد (تبعیض میان مرد یا زن، فقیر یا غنی، مؤمن یا کافر یا هر تقسیمبندی دیگری)، خصوصیت کرمورزی ندارند. کرم و سخاوت علت و رشوت بر نمیدارد. خوان کرم اعتبارش به همین منزلت سخاوتمندانه خواهد بود که بتواند حتی – حتی – از کمند «با دوستان مروت با دشمنان مدارا» هم فراتر برود. چنان پرواز نگاهاش بلند باشد که نخواهد (یا نتواند) میان دوست و دشمن فرق بگذارد. آنقدر گداخته باشد که بتواند بیرنگی همه را – موسی باشند یا فرعون – ببیند.
هیچ فکر کردهاید که چطور میشود رمضان را «غنیسازی» کرد؟ رمضان معمول و متعارف را متشرعان همیشه رعایت کردهاند و لابد باز هم خواهند کرد. ولی رمضانی که در آن چشم دیگری برای آدمی گشوده شود که پا بر فرق علتها بنهد و جایی که سخن از حقیقت در میان باشد، فرقی میان عبرانی و سریانی و جابلقا و جابسا ننهد. مسجد و میخانه یکی میشود آن وقت. آن وقت کرم و ضیافت به غنیترین درجه آزموده میشود. این بر عهدهی میزبان نیست که به پارهای از مهمانان بفهماند که به بهانهی این مهمانی بر آنها که مانند شما نیستند مفاخرت نکنید. این ضیافت بهانهای است برای بعضی میهمانان، فرصتی است برای عدهای که چشم دگری بگشایند. روزه بهانهای باشد برایشان تا بدانند که از این مناسک عادتی هم باید پاک شد. این هم مصداق دیگری از تطهیر و تمحیص است.
[تذکره, رمضانيه] | کلیدواژهها: , بیرنگی, تطهیر, تمحیص, رمضان, رمضانیات, سخاوت, فتوت, موسی و فرعون, کفر و دین
خوانِ کرم… (۲)
جنس مهمانیهای مختلف با هم تفاوت دارند. ضیافت مور با ضیافت سلیمان فرق دارد. میزبان وقتی محتشم و کریم باشد، مهمانیاش با مهمانی فقرا تفاوت آشکاری دارد. حکایت ماه رمضان هم حکایت همین مهمانی کریمانهی میزبانی است غنی نه تنها به این معنا که همه چیز دارد و همه چیز میبخشد بلکه به معنای دیگر و ظریفتر استغنا. اما همینجا باید توقف کرد – به رسم سنت – که اذا بلغ الکلام الی الله فأمسکوا. تمام این اوصاف در دایرهی خرد انسانی و فهم و حس بشری ما معنا پیدا میکند. ولی اصل سخن به قوت خود باقی است. «سخن در احتیاج ما و استغنای معشوق است».
از قصهی احتیاج و استغنا به ویژه وقتی حدیث رمضان و روزه در میان باشد باید آشناییزدایی کرد. اینجا ماجرای دلبردگیهای عارفانه در سطح شخصی و فردی – و تنها در این سطح – نیست که کانون بحث است. یک سؤال ساده سرنوشت کل طاعت و عبادت اهل ایمان را روشن میکند: این همه کار را برای که میکنید؟ این پرسش را به هزار زبان و به بیانهای مختلف با بلاغت صنعتگری فزون از اندازه میتوان پرسید ولی اصل سؤال به همین سادگی است: آخرش که چه؟ پاسخ را همان متن کانونی دین میدهد: هر چه میکنید برای خودتان میکنید؛ مرا به شما نیازی نیست! « وَمَن جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّـهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ»
همهی لایههای لفظی را اینجا باید دور ریخت. گوینده به زبان ساده به مخاطباش میگوید که عظیمترین کاری را هم که میکنی، برای خودت – برای آرامش و آسایش خودت – میکنی. منّت فعل سودجویانهی خودت را بر من منه. اما همین نکته را سخت میتوان فهمید چون متشرعان میگویند همهی این آداب و مناسک را به خاطر رضای او – حتی به اقتفای متن کلام دینی «ابتغاء وجه الله» – میکنند. پس اگر او آمد و گفت بود و نبود شما چیزی در اصل ماجرا تغییر نمیدهد تکلیف چیست؟
فکرش را بکنید که یکی از اغراض ضیافت آن میزبان محتشم و کریم در کنار هزار و یک خاصیت بیشمار از جمله تطهیر و تمحیص و غفران و ارتزاق و بسی چیزهای دیگر، این باشد – و شاید حتی فقط همین باشد – که بگوید اینجا بارگاه استغناست: جایی که هزار خرمن طاعت به نیمجو نخرند! کرم معنای سلبی و ایجابی دارد. معنای سلبیاش این است که دریافتکنندهی کرم، تهیدست است. و این تهیدستی نسبی نیست؛ تهیدست مطلق است در برابر کریم و غنی مطلق.
یعنی همهی اینها عبث است؟ البته اگر ندانی آخرش کجا قرار است بروی و کجا قرار است باد به دست بمانی، عبث است. عبث است اگر گرفتار آفتهایاش شدی. خاصیت دارد؟ حتماً دارد: استیصال و عجز آدمی را به رخاش میکشاند. شرحاش باشد برای بعد که ربطاش به روزه و رمضان چیست. ذوقی باید و حکایتی از سر ذوق.
[تذکره, رمضانيه] | کلیدواژهها: , احتیاج, استغنا, بینیازی, رمضان, رمضانيات, رمضانیه, نیاز, کرم
خوانِ کرم… (۱)

یکی از ظرافتهای ماه رمضان این است که نزد ظاهریانی که از لایههای باطنی ماه روزه غافلاند، این ماه، ماه ضیافت و مهمانی خداست. اما همین مهمانی را هم به ظاهر بردهاند. در ضیافت شاهانه یا مهمانی معشوق، آداب عاشقان با آداب عاقلان تفاوت دارد. آنچه برای عاقلان ادب است، عاشقان را بیادبی است. آنچه عاقل را بیادبی مینماید، عاشق را عین ادب و رعایت است.
از این روزنه به مهمانی او بنگریم: در این مهمانی مجلل کسی خطا میکند یا نه؟ این مهمانی، مهمانیِ میزبانی ممسک و محاسبهگر نیست. میهمانی کریمانه است. همه چیز سخاوتمندانه فراهم است. به قدر عظمت سیئه و معصیت، لطف بیکرانه و رحمت رفیقانه هست. چطور؟ این طور که:
مهمان خویشم بردهای، خوان کرم گستردهای
گوشم چرا مالی اگر من گوشهی نان بشکنم؟
همین نکته یکی از کلیدهای بیشماری است که در این ماه هر که را اهلاش باشد، کلید گنجی می شود. نکته، نکتهی اکرام میزبان است. نکته این است که سخاوت او را دریابی و مکرر به رخاش بکشی که: آی فلانی! یادت هست؟ مهمانی است و کرم است و تو منتهای کرمی و از این حرفها! حواسات هست که! پس: به هوش باش نریزد دهی چو باده به دستم!
[رمضانيه] | کلیدواژهها: , رمضان, رمضانیات, سخاوت, محتاج قصه نيست گرت قصد خون ماست, کرم
ثواب روزه و حج قبول…

دین، ذوقی است. کانون و محور دین ذوق است. چشیدنی است. بنای همان وحی محمد هم ذوق است و چشش. مضاف بر کشش. خواستم صحیفهی علی بن حسین را بگذارم کنار این بیت فخیم حافظ در استقبال از ماه رمضان. مختصرش کنم و حرف آخر را اول بزنم: رمضان ماه شادی است؛ ماه شادخواری است و شاد کردن و شادی پراکندن. در رمضان اگر خودت ناشاد بودی و دیگری را ناشاد کردی و آنچه خوردی (و نخوردی) به ناشادی خوردی (و نخوردی) سرِ رشته را از همان اول گم کردهای. پس بنای کار به نام چشیدن و چشاندن شادی. به نام همان ماهی است که مسماست به «شهر الطهور و شهر التمحیص و شهر القیام». پاک شدن از غم و کینه. پالودگی از آزار خویش و آزار غیر. قیام به فروشکستن خود و پنجه در پنجهی تنسک ریایی افکندن. این است اساس قصه.
روزه برای ثواب است بهر دینداران. ولی رندی چون حافظ میگوید این ثواب را با «زیارت خاکِ میکدهی عشق» خواهی برد. یعنی چه؟ زیارت میکده در کنار زیارت حج. دو عنصر ظاهراً متنافر. در میکده حکایت از بیخویشی است و پرده از خود بر افکندن. قصهی عشق هم در میان است. عشقی که مستی میدهد. عشقی که نقاب از خودی آدمی فرو میاندازد. عشقی که میگوید بی حساب و کتاب سر تسلیم بر زمین بگذار. عشقی که بنایاش بر محبت با غیر است. با غیر نیکی میکنی تا با خود نیک و پاک باشی.
وقتی علی بن حسین میگوید که: «و حتی لا نبسط ایدینا الی محظور» اشارتاش تنها به محظور محرمات آشکار شریعت نیست. نیازی نبود تا قرنها بعد رندی، حافظی، به ما بگوید که: مباش در پی آزار و هر چه خواهی کن | که در شریعت ما غیر از این گناهی نیست. اساس شریعت علی بن حسین هم همین است که شر مرسان. وقتی میگوید که: «و لا نتکلف الا ما یدنی من ثوابک»، مضمونی عظیمتر از این نیست که اگر قرار است خودت را به رنج بیندازی، حواسات باشد که هر رنجی به آن ثواب نمیرساندت ولو رنج روزهداری باشد. این روزهداری باید چیزی داشته باشد. باید تو را از خویشتن خالی کند. باید مدلولاش تطهیر و تمحیص باشد. اگر قرار باشد با مفاخرت بر غیر و با تکبر بر حتی رند شرابخوار مغرورانه در جادهی سلامت موهوم قدم بزنی، عاقبتات چیزی نیست جز همین تکلف. رنج ضایع سعی باطل پای ریش. آن وقت است که آفت عظیم در کمین روزهدار است: «ثم خلص ذلک کله من رئاء المرائین و سمعه المسمعین»: خودنمایی ریاکاران و شهرتخواهی شهرتخواهان!
صلای شادی است! ماه رمضان است: وقت، وقت شادخواری است! «و ان نراجع من هاجرنا» که بپیوندی با آنکه از تو بریده است و «ان ننصف من ظلمنا» و انصاف داشته باشی در حق آنکه با تو ستم میکند «و ان نسالم من عادانا» و راه دوستی را با آنکه دشمنی میکند با تو بپیمایی. این ماه، ماه تصفیهی خویش است نه تحکم به غیر و تکلف آفریدن برای دیگری. این است ابتدای آدمیزادی. بیایید در این ماه رمضان آدمتر باشیم!
[رمضانيه] | کلیدواژهها: , آزار, ایمان, تکلف, رمضانيه, ریا, زيارت, شادی, شریعت, عشق, غير
افشردن جان در بوتهی امید

امروز روز عجیبی است. سالگرد ۲۵ خرداد است. سالگرد درخشانترین جلوهی حرکتی مردمی است که نه به خیال من که به گواهی هر کسی که تاریخ معاصر ایران را میداند، بیسابقه است. نقطهی اوج اتفاق ۲۲ خرداد، جایی که مردم میرحسین موسوی و او مردم را کشف کرد و یکی آینهی دیگری شد، همان واقعهی ۲۵ خرداد است. اما این نقطهی امید را داشته باشید تا توضیح بدهم که این نقاط عطف چرا برای ما مهم هستند.
در این سالهایی که گذشت به ویژه در این چند سال ریاست جمهوری حسن روحانی یک نکته را به عیان دیدهام و همچنان میتوان به قوت بگویم تصویری واقعی است از ایران امروز: کشمکش بر سر هیچ! این «هیچ» را بخوانید «قدرت محض و صرف». نشانههای این کشمکش در سیاست ایران نه یکی دو تا که بیشمار است. کافی است سخنان حسن روحانی را در موارد متعدد مقایسه کنید با واکنشهای تقریباً فوری و متعددی که در برابر یا به موازات سخن او اظهار میشود. هیچ ضرورتی هم ندارد کسی وارد جزییات شود و مثلاً دربارهی لغو کنسرتها یا تحریمها یا ممنوعالتصویر بودن خاتمی یا هر ماجرای ریز یا درشت دیگری مصداق نشان بدهد. واقعاً این مصادیق گاهی به چیزهای بسیار بیاهمیت و پیشپاافتادهای فروکاسته میشود و همین چیزهای فرعی و بلاموضوع واقعاً برای کسانی که الم شنگه به پا میکنند، موضوعیت دارد. این تصویر، تصویر ناامیدی است. عدهای درست در مقابل همان چیزی که به مردم امید میدهد میخواهند بگویند بیهوده دلتان را خوش نکنید؛ آب از آب تکان نخورده. همه چیز دست ماست. خوب باشد! همه چیز دست شما، همه چیز مال شما! آخرش چی؟ گرفتم خانه را خراب کردید، گرفتم سقف این خانه را بر سر ما – یا کسانی که خیال میکنید با آنها میجنگید – ویران کردید. حواستان هست که این سقف سر خودتان هم خراب میشود؟ حواستان هست که شاید ما – یا ملتی که امیدی دارند و دل از امیدشان نمیکنند – اولین قربانی آوار شدن این سقف روی سرشان باشند، ولی بعد از ما شما هستید که فرو خواهید رفت؟ میارزد؟ یعنی زیر پا له کردن هر کسی که مثل شما فکر نمیکند، میارزد به اینکه شما خودتان هم نفله شوید؟ این «شما»، همین شمای امروز نیست که فلان منصب و جایگاه به دستتان میافتد یا از دستتان میرود. این «شما» این یا آن جناح سیاسی نیست. این «شما» همان انسان است، همان نسل آینده است و همان فرزندان شما هستند که به خود خواهند آمد و میبینند که نه دنیا دارند و نه آخرت. ناگهان میفهمند که هیچ ارزشی، هیچ اخلاقی و هیچ قانونی حتی همانها که خودتان وضعاش کردهاید برای شما که نه برای هیچ کس دیگر محترم نیست.
این شبح ناامیدی را که میبینم و میگذارمش کنار آن سایهی امید که جانسختانه با این تصویر سمج طاقتآزمایی میکند و امیدش را مثل جویباری حتی زیر خاک روان میکند، جایی در سکوت آرام میشوم. اما ملال و دلزدگی به جای خود است. گرفتم که منِ راقمِ این سطور جایی نشسته باشم که اولین قربانی بلاهت این قدرتطلبی خیرهسرانه نباشم. اما شما که هستید، فرزندان شما که قربانی میشوند، دیگری که قربانی میشود. شما – همین شمایان که میخواهید راه نفس کشیدن ما را ببندید – نابود میشوید. مسأله تشخیص متخبرانه و متکبرانه نیست که بگویم من – یا امثال من – مصلحت شما را بهتر تشخیص میدهد. حتما شما – همان شمایان که کار روزمرهتان شده است «روکمکنی» و «خیط کردن» این و آن که در قدرت هستند و حتی نیستند – مصلحتی را تشخیص میدهید. حتماً منطقی برای خودتان دارید ولی این منطق نه در آن دوران هشتسالهی کذایی و نه در این چند سال پس از افول ستارهی ناکام آن چهرهی محبوب و اینک منفورتان، راهی به جایی نبرده. اصلاً لازم نیست کسی دیگر از بیرون به شما بگوید آن راه خطا بوده. خودتان میدانید و میفهمید. پس چرا این همه اصرار که بودنتان را با نبودن دیگری میخواهید ثابت کنید؟
یادم نیست در این چند روز گذشته جایی کسی نوشته بود (هر چه به ذهنام فشار میآورم نه در خاطرم هست و نه نشانی از آن مییابم) که این «سبزها» همیشه از روایت خودشان گفتهاند و همیشه مظلومنمایی کردهاند و روایت دیگری را ندیدهاند و نخواندهاند یا آن را مسکوت گذاشتهاند. با خودم فکر کردم دیدم شاید این حرف برای عدهای درست بوده باشد ولی برای عدهای دیگر خطاست. یعنی تحلیلی خلاف واقع است. عدد و رقم و آمار نداریم. من ندارم؛ مطمئن هم نیستم دیگری داشته باشد ولی این «سبز» که من فهمیدهام و با آن زیستهام بنایاش یک چیز ساده بود: پیروزی ما شکست دیگری نیست. به همین سادگی و صراحت. کسی که این تصریح را ندیده باشد و اصرار کند که «سبزها» دنبال حذف دیگری بودند یا خودش را دارد فریب میدهد یا گرفتار خیالات است. مطمئن هستم کسانی در میان «سبزها» هم بودهاند و هستند که فکر میکنند راه پیروزی ما – این «ما»ی جمعی امیدوار – از حذف و نابودی دیگری میگذرد (چه این دیگری اقلیت باشد چه اکثریت). اما، این امید که بذر هویت ماست، به گفتهی آن میر دلاور، راهاش زندگی کردن است. همین زیستنی که مدام و بیوقفه جویبار آراماش را میکوشند گلآلود کنند. آخرش چه؟ چه سودی از این همه اصرار بر خوار کردن دیگری میبرید؟ این همه سال که تمام هنرتان تحقیر غیر بود، عزت یافتید؟ از ذلیل کردن و به زنجیر کشیدن و به تبعید فرستادن چه طرفی بستید؟ چه شد که باز هم پاشنهی در قدرت دقیقاً همانطور که خواستید نچرخید؟ بالاخره آدم عاقل از یک سوراخ بیتدبیری هزار بار نباید گزیده شود. چرا این همه خیرهسری؟ چرا خانهی خودتان را بر سر خودتان خراب میکنید؟ مگر چند روز دیگر قرار است در این دنیا بر قرار باشید؟ آخرش شکار مرگ نیستید؟
این قصه، ضرورتاً – یا شاید هم اصلاً – قصهی رویارویی مرد و نامرد نیست. حکایت نبرد فرشته و اهریمن نیست. حکایت ماست: همهی ما که با خود در میآویزیم بی آنکه ببینیم کجا تیشه به ریشهی خود میزنیم:
مرد چون با مرد رو در رو شود | مردمی از هر دو سو یکسو شود
تا به حال کسی نفهمیده که مردمی، انسانیت چگونه آرامآرام دارد عقب مینشیند؟ بله، شکی نیست که مردمی، بشریت، امید، جانسختی مصرانهی آدمی هنوز تسلیم این موج نفرت و بلاهت نشده است ولی یادمان باشد که ممکن است بشود. اگر همین حوالی ایران را نگاه کنید نمونه بسیار است که شده است. باز هم ممکن است بشود. کی قرار است دست بردارید از ستیزه با خود به نام ستیزه با دیگری، با ما، با هر که غیر از ما؟ کی حالتان خوب میشود؟ «کی مهربانی باز خواهد گشت»؟
[اميدانه, انتخابات ۸۸, انتخابات ۹۲, دربارهی ميرحسين موسوی] | کلیدواژهها: , اميد, جنبش سبز, حسن روحانی, خاتمی, ديگریستيزی, سايه, ميرحسين موسوی, نااميدی
سفرت آرام، رفیق!

چیزی که مینویسم برای هر کسی دریافتنی نیست. یعنی وصف حس انسان به انسان درکاش برای آدمیان شاید آسانتر باشد. همدلی میان آدمیان آسانتر است تا همدلی آدمیان با سایر موجودات زنده. از زمان وفات پدرم تا به حال، بیش از یکی دو بار مستقیم در چشمان مرگ نگاه نکرده بودم. مرگ را از آن زمان مدام زندگی کردهام ولی مهابتاش را آدمی به اقتضای ابزارهای دفاعی جسمی و روحیاش همیشه زیر لایههای ستبر زندگی پنهان میکند ولو مدام با آن زندگی کند. پسرکم مخمل، رفیق، همدم، همنشین و مصاحب نه سالهی ما پا به راهی گذاشته است که هر موجود زندهای دیر یا زود راهی آن میشود. چند روزی بود اشتهایاش را از دست داده بود. دامپزشک تشخیص داد غدهای در شکم دارد که به سرعت رشد میکند. گزینههای موجود یکی از یکی دشوارتر و طاقتفرساتر بود: یا باید عمل جراحی میشد برای برداشتن غده با نتایج نامعلوم. یا شیمیدرمانی یا اینکه بخوابانیمش. همهی آزمایشهایی که این چند روزه انجام شد یکی بعد دیگری رشتههای امید را یکییکی میگسلاند.
درد از دست رفتن مخمل برای من و الهه سختتر و سنگینتر است تا برای ترنج هر چند ترنج هم درد و رنجی را که جسم و جان مخمل را روز به روز و ساعت به ساعت میکاهد میبیند و حس میکند. توضیح دادن سنگینی ماجرا برای هر کسی آسان نیست، به ویژه برای کسانی که در زندگیشان با رفیقی نه از جنس و نوع خودشان نزیسته باشند. مسأله فقط انسانیت و لطافت روحی نیست. مسأله درک لرزان بودن حیات است. مسأله استیصال آدمی است در برابر بیرحمی طبعی طبیعت. دیروز برای ترنج که لگوهایاش را میساخت و خراب میکرد میگفتم که خانهای را که الآن ساختهای باز خراب میکنی: این کوزهگر دهر چنین جام لطیف، میسازد و باز بر زمین میزندش. برای او بازی است؛ برای ما حقیقتی عریان و مکرر است. مرگ، آدمی را آدمیتر میکند. نکتهی تازهای نیست. بارها دربارهاش نوشتهام ولی نوشتن و گفتن و ادراک کجا و چشیدن و چشم در چشماش دوختن کجا؟ مثل زهری است که در رگان آدمی میدود.
از روزی که آرامآرام و به سختی و رنج دو نفری تصمیم گرفتهایم مخمل را بخوابانیم و از رنجاش بکاهیم، مدام فکر میکنم که این کمترین دینی است که به این رفیق قدیمی داریم: باری از دوشش برداریم؛ رنجی از رنجاش بکاهیم. کمترین شرط رفاقت ما با او همین است. اینکه بخواهی رفیقی را به تیغ جراح بسپاری برای نتیجهای نامعلوم و لرزان – حتی اگر آن رفیق آدمی باشد دوپا و از جنس خودت – دشوار است ولی دست کم میشود به آدمی توضیح داد که چرا رنج میکشد و چرا به انتخاب خودش یا به تصمیم و رضایت ما به تیغاش سپردهایم. برای یکی مثل مخمل این درک در بهترین حالت فهمی رنگ پریده و غریزی است از اتفاقی ناگزیر. مخمل در این سالها مایهی شادی و خرسندی ما بود. رفیق تنهایی و بیکسی های ما بود. حالا ما شدهایم همراه عبور او از این باریکراه نه ساله. او به گردنهای میرسد که ما نمیتوانیم همراهاش از آن عبور میکنیم. جدایی سخت است رفیق! خودخواهی ما را ببخش که سالها ناگزیر به زیستن با ما بودی و سهم شادیات از ما شاید کمتر از سهم شادی تو از ما بود.
جدایی ما از تو باز هم یادآور این نکتهی دردناک ولی درخشان حیات است/بود که: فرصتشمار صحبت کز این دو راهه منزل، چون بگذریم دیگر نتوان به هم رسیدن. میگویند که المرأ یحشر مع من احب. حتماً همینطور است. روییدنی و سربرآوردن دگربارهای اگر باشد، تو هم همراه ما خواهی بود. زندگی هر چه باشد گره خورده است به دوستی و محبت. آدمی در زندگی و مرگ با دوستاناش همنشین میشود. سفرت آرام باد و رنجات اندک!
[هذيانها] | کلیدواژهها: , استيصال, زندگی, فراق, مخمل, ناگزیر
چه چشم پاسخ است از این دریچههای بستهات؟

این غزل، این تصنیف، این آواز، هزار حرف و حدیث دارد. هزار غم دارد. هزار تمنای بیپاسخ در این کلمات نشسته است. این غزل، حکایت امیدی است نومید. قصهی انتظارهایی است که سنگ شدهاند و فراموش شدهاند.
Audio clip: Adobe Flash Player (version 9 or above) is required to play this audio clip. Download the latest version here. You also need to have JavaScript enabled in your browser.
[موسيقی] | کلیدواژهها: , جام تهی, سايه, شجريان, فریدون شهبازیان, لطفی, محمدرضا لطفی, هوشنگ ابتهاج, کوچهسار شب