یادداشت قبلی را بازنویسی می‌کنم. جمله‌ی فارسی کژتابی داشت و من هم سابقه و لاحقه‌ی بحث را نمی‌دانستم. پس دوباره از نو می‌نویسم. آیت‌الله خمینی در سال ۱۳۲۳ شمسی درباره‌ی تشکیک حکمی‌زاده در «ذکر اسم جبرییل در قرآن» اعتراض می‌کند به نحو زیر (اگر استنباطم از این جمله مخدوش است، علما اصلاح زلت بفرمایند). این‌جاست که در آن سال می‌نویسد:

«کسی‌که دست‌کم یک‌بار قرآن نخوانده است که با صراحت لهجه بگوید در قرآن اسم جبرییل نیست و این‌که جبرییل وحی آورده در قرآن نیست، با او چه بگوییم؟»
(رساله‌ی «کشف اسرار» آیت‌الله خمینی؛ ص ۸)

این جمله در واکنش به سخن حکمی‌زاده است که گفته: «در قرآن می‌گوید وحی را روح‌الامین بر قلب تو می‌فرستد و هیچ نامی از وحی آوردن جبرئیل یا پر و پشم آن در میان نبوده.»

اما وقتی به اواسط رساله می‌رسیم به این تعریف از نبوت بر می‌خوریم: «…گمان می‌کنند هر کس ملایکه را دید یا چیزی از او آموخت پیغمبر می‌شود و این خطای بزرگی است زیرا معنی پیغمبری در پارسی پیام‌بری است و در عربی رسالت یا نبوت عبارت از آن است که خداوند عالم یا توسط ملایکه و یا بی‌واسطه کسی را بر انگیزد برای تأسیس شریعت و احکام و قانون‌گذاری در بین مردم. هر کس چنین شد پیغمبر یعنی پیام‌آور است چه ملائکه بر او نازل شود یا نشود و هر کس این سمت را نداشت و مأمور این کار نبود پیغمبر نیست چه ملایکه را ببیند یا نبیند پس پیمبری با ملایکه دیدن به هیچ وجه پیوند به هم نیست.» (ص ۱۲۶ کشف اسرار)

یعنی این وسط ملایکه یا جبرییل کاره‌ای نیستند که او را پیامبر بکنند. جبرییلی هم نباشد، باز او پیامبر است. ولی آقای خمینی جبرییل را گویا مرتبه‌ای از مراتب وجود محمد می‌داند. جبرییل برای محمد چیزی درونی است؛ برای غیر محمد بیرونی به شمار می‌آید! این محمد است که جبرییل را در درون خود می‌سازد یا پایین می‌کشد: «ماه رمضان مبارک است. برای این‌که نزول وحی بر او شده است یا به عبارت دیگر معنویت رسول خدا وحی را نازل کرده است… و به عبارت دیگر وارد کرده است پیغمبر اسلام جبرییل امین را در این دنیا.» (ج ۲۰ صحیفه‌ی نور؛ سخنرانی ۲۵ فروردین ۱۳۶۶).

پ. ن. ممنون از مهشا که اسباب خیر شد و باعث بازنویسی این یاداشت.

«کسی‌که دست‌کم یک‌بار قرآن نخوانده است که با صراحت لهجه بگوید در قرآن اسم جبرییل نیست و این‌که جبرییل وحی آورده در قرآن نیست، با او چه بگوییم؟»
(رساله‌ی «کشف الاسرار» آیت‌الله خمینی؛ ص ۸)

پ. ن. نویسنده به صراحت دارد می‌گوید که اگر کسی بگوید وحی را جبرییل آورده، یا در قرآن اسم جبرییل هست، یعنی قرآن را «دست‌کم یکبار» هم نخوانده است. یعنی اگر یک‌بار قرآن را بخوانی، می‌توانی «با صراحتِ لهجه» بگویی وحی را جبرییل نیاورده است! جالب نیست؟ آن همه غوغا سرِ حرفِ دکتر سروش از کجا بود پس؟ شما چیز دیگری از این عبارات کتاب آیت‌الله خمینی می‌فهمید؟!

پ. ن. ۲. صرف‌نظر از این‌که من در چه بخش‌هایی از این کتاب نظر مختلفی دارم، این کتاب «کشف الاسرار» کتابی است شگفت‌انگیز و بسیار درس‌آموز. طرفه کتابی است این کتاب. کتاب، برای زمان خودش کتابی است که یک سر و گردن از بسیاری از کتب دینی دیگر بالاتر می‌ایستد. هوش‌مندی و زیرکی نویسنده از سطر سطرش هویداست. این‌ها معنای‌اش این نیست که نمی‌شود با آن مخالفت کرد. ادبیات این کتاب، ادبیاتِ من یا ادبیات مورد پسند من نیست. ولی اسلوب ورودِ نویسنده به بحث‌ها منحصر به خودِ اوست.

توضیح ضروری – می‌بینم که بعضی در قرائت من تشکیک کرده‌اند. دوباره توضیح می‌دهم و فکر می‌کنم برداشت من با توجه به سیاق عبارات درست است. از ظاهر حرف این‌گونه استنباط می‌شود که مدعی، یعنی طرف مقابل گفته است این قرآن را یکی به اسم جبرییل آورده است و ادعا هم کرده که خودِ قرآن دارد می‌گوید این را جبرییل آورده. طعنه‌ی نویسنده به «قرآن ندانی» مدعی است. یعنی صراحتاً دارد می‌گوید که شما حتی یک بار قرآن را از اول تا آخر نخوانده‌ای که بدانی در قرآن هیچ اسمی از جبرییل برده نشد و هیچ جا قرآن نگفته جبرییل وحی را آورده (و این سخن عین واقعیت است؛ یعنی در قرآن ذکری حداقل به تصریح از نام «جبرییل» نشده). می‌گوید شما که اصلاً نمی‌دانی در آن کتاب چه چیزی نوشته شده است، بحث کردن با شما بیهوده است! گذشته از این، مضمون مشابهی را نویسنده در صحیفه‌ی نور می‌آورد (که قبلاً در همین وبلاگ ذکرش رفته است و دکتر سروش هم به آن اشاره کرده است). لذا فکر می‌کنم برداشتی که من کرده‌ام، برداشتی است مقرون به صحت. این هم عباراتِ ایشان در صحیفه‌ی نور: «ماه رمضان مبارک است. برای این‌که نزول وحی بر او شده است یا به عبارت دیگر معنویت رسول خدا وحی را نازل کرده است… و به عبارت دیگر وارد کرده است پیغمبر اسلام جبرییل امین را در این دنیا.» (ج ۲۰ صحیفه‌ی نور؛ سخنرانی ۲۵ فروردین ۱۳۶۶).

تکمله: ممنون از توضیحات همه‌ی دوستان عزیز. بله، روایت درست آن است که مقصود نویسنده این بوده که مدعی می‌گوید اسم جبرییل در قرآن نیست ولی نویسنده می‌گوید که مدعی قرآن را یک بار هم نخوانده. در حد لفظ و لغت، نام جبرییل در قرآن آمده است (نظرها را ببینید).

پیش‌تر گفته بودم که آراء دکتر سروش در باب وحی مسبوق به سابقه است و جنجالی که بر سر آراء ایشان در ایران بر پا شد بیشتر به قصد فرو کوفتن او بود و تشفی خاطر بعضی که در این سال‌ها از دست او دلِ پری داشته‌اند (و دارند). اکنون به چندین مناسبت دوباره لازم است این بحث مطرح شود و درباره‌ی آن تأمل کنیم. نخست این‌که ماه رمضان به ماه قرآن مشهور است (به هر معنا و روایتی که می‌خواهید). دیگر این‌که اکبر گنجی اخیراً سلسله مقالاتی در رادیو زمانه نوشته است  (به این صفحه مراجعه کنید) با عنوان کلی «قرآن محمدی» که به باور من فهمی است نادرست، مغشوش و ضعیف از قرآن و گفتارهای دینی و به روشنی نشان از درک سطحی و ژرونالیستی اکبر گنجی از مباحثِ مربوط به دین، فلسفه و قرآن دارد (چنان‌‌که معتقدم به خاطر همین فهم نادرست، آراء سروش را هم به بیراهه می‌‌کشاند). در نتیجه به جای این‌که وقت زیادی را صرف تألیف و نوشتن چیزی بکنم که در این تنگنای وقت تنها وبال گردن‌ام می‌شود، بخشی از کتاب مفصل و قطور هانس کونگ، متأله سوییسی معاصر کاتولیک – که مغضوب کلیسا واقع شده است – را به فارسی ترجمه کرده‌ام که برای منفعت عموم در ادامه‌ی مطلب می‌آورم‌اش. نام این کتاب «اسلام: گذشته، حال و آینده» است و بندهای ترجمه شده صفحات ۵۲۸ تا ۵۳۴ این کتاب است. امید که دوستانِ اهل فضل اصلاح خلل و تذکر زلل فرمایند.

پ. ن. کسانی که حقیقتاً جنگ و صلح‌شان از روی خیال نیست، اگر واقعاً در پی نقدِ سخن گنجی هستند (که دیگر من این نقد را هم اتلاف وقتِ عزیز می‌دانم) بد نیست مطلب «نقل‌گرایی عقلانی‌نما  در برابر عقل‌گرایی» را از وبلاگ ایمایان بخوانند. بعضی از نکات را البته من در همان نقدِ نخستین از گنجی آورده بودم (از جمله نقلِ قولِ محرّف و مخدوش او از ابن سینا را). بیش از این دیگر رخصت نیست که درباره‌ی آراء روزنامه‌نگار بسیارنویس‌مان چیزی نوشت.

پاسخ دکتر سروش به نامه‌ی دوم آیت‌الله سبحانی منتشر شده است و این بار به گمان‌ام سخنان سروش به شرح و بسط بیشتری در این نامه آمده است و به زبانی صریح‌تر. از مقدمه‌ی نامه و آن به اصطلاح «تشبیب» سیاسی آن که بگذریم، نامه در حقیقت رساله‌ای است بسیار خواندنی و درس‌آموز. چند نکته هم من در حاشیه‌اش دارم که به موقع به آن خواهم افزود. متن نامه را که در وب‌سایت دکتر سروش به صورت متنی آمده است، تبدیل به فایل پی‌دی‌اف کرده‌ام و با اندکی ویراستاری فاصله و نیم‌فاصله به صورتی قابل چاپ‌تر در آورده‌ام که به کار طالبان بیاید:
متن کامل پاسخ دکتر سروش به نامه‌ی دوم آیت‌الله سبحانی (پی‌دی‌اف)

همه این تعبیرات را شنیده‌ایم: قرائت رحمانی از دین؛ چهره‌ی لطیف دین؛ اصلاحِ اندیشه‌ی دینی و تعابیر از این دست. از یک سطح که به این‌ها نگاه کنیم، این‌ها سخنانی است جدی و در مقاطعی مشکلات جامعه‌های مسلمان را حداقل کاهش می‌دهد. اما آیا تمام مسأله این است؟ آیا با صرف رسیدن به «قرائت رحمانی» از دین و رساندن این قرائت رحمانی از دین به «دیگران» مسأله حل می‌شود؟

من فکر می‌کنم پرسش‌های ریشه‌ای‌تری هم هستند. طی یکی دو ماه گذشته سخت مشغول بازخوانی آثار ارکون (یا به قول بعضی‌ها ارغون) برای پایان‌نامه‌ام بودم و یکی دو ساعتی هم (پریروز) با ارکون گفت‌وگو کردم درباره‌ی موضوع رساله‌ام. ناخودآگاه به یاد آرامش دوستدار افتادم و با خودم فکر کردم واقعاً فرق آرامش دوستدار با ارکون چی‌ست؟ و البته پاسخ این پرسش در نوع جواب‌های ارکون آشکار است. ارکون از نیندیشیده‌های در جامعه‌های مسلمان سخن می‌گوید و آرامش دوستدار از ممتنع بودن اندیشه. ارکون توانایی‌های آدمیان را به صرف داشتن یک اعتقاد خاص نادیده نمی‌گیرد. ارکون آشکار این قابلیت را در هر مؤمن و مسلمانی می‌بیند که توانایی «تفکر تاریخی» داشته باشد، به این معنا که وقتی به گذشته نگاه می‌کند، بتواند از زندانِ زمان حال رها شود و عینکِ‌ امروز را از چشم بردارد و بتواند پا به محبسِ گذشته بگذارد. تفکر تاریخی به آدمی، به هر آدمی‌ای، اجازه می‌دهد که در ظرف هر مقامی فرو برود و بتواند با توجه به مقتضیات آن زمان خاص داوری کند. نکته‌ی دیگر این‌که با تفکر تاریخی، هر انسانی می‌تواند در مقام تفکر و تحلیل، عقاید آموخته شده و باورهای دینی‌اش را لحظه‌ای کنار بگذارد و بدون هیچ واهمه‌ای از به باد رفتن اعتقادش یا سست شدن پایه‌های ایمان‌اش، جسورانه درباره‌ی هر پرسشی کاوش کند. ارکون، حداقل در آن‌چه که شفاهاً‌ به من می‌گوید، یک مسلمان یا مؤمن را ناتوان و عاجز از اندیشیدن به بعضی مقولات نمی‌داند. انجام ندادن کاری دلیل بر ناتوانی از آن نیست.

اما چرا، به نظر من، ارایه‌ی فقط «قرائت رحمانی» مشکل را حل نمی‌کند؟ چون قرائت رحمانی از دین فکری به حال مشکلات ساختاری نمی‌کند. شاید بشود با رتوریک قرائت رحمانی تا مدتی دهان مخالفان و مدعیان را بست که چهره‌ی ما آنی نیست که شما تصویر می‌کنید (و پر بیراه هم نیست این سخن)، اما با بستن دهان مخالف  مدعی و منقاد کردنِ آن‌ها با منطق قرائت رحمانی، عقب‌ماندگی‌های جهان مسلمان حل می‌شود؟ تلقی‌هایی که سروش و مجتهد شبستری از وحی دارند، البته تلقی‌هایی است در خور تأمل و بسیار به جا. ولی آن بخشی از جامعه و ساختار قدرت که در برابر این تلقی‌ها و جسارت‌ورزی‌های فکری مقاومت می‌کند، فرقی نمی‌کند که قایل به قرائت رحمانی باشد یا قایل به قرائت خشن از دین. هر دو گروه از اصل مسأله غفلت می‌کنند و معضل اصلی هنوز به قوت خویش باقی است. می‌توان مسلمان و مؤمن بود و بی‌محاباترین نقدها را از دین کردن بدون این‌که ایمان‌ات را بر باد بدهی. مشکل ساختار قدرت است که تعیین می‌کند تو با پرسیدن چه پرسش‌هایی هنوز مؤمن هستی یا نه؟ و این دقیقاً‌ همان چیزی است که از حوزه‌ی اختیارِ ساختارهای قدرت خارج است. به کسی چه که درباره‌ی ایمانِ من و شما داوری کند؟ چرا تأمل درباره‌ی وحی مهم است؟ چون قرآن که نازل می‌شود در زمان پیامبر (با هر کیفیتی و به هر شیوه‌ای)، تبدیل می‌شود به متن. ما دیگر در آن زمان انتقال شفاهی نیستیم. و متن محتاج مفسر است. و مفسران کسانی نیستند جز انسان‌هایی چون من و شما. و منظومه‌ی کلامی و دینی مسلمانان سخت متأثر از مجموعه‌ی همین تفسیرهاست. و همین تفسیرها راه را بر پدیدار شدن تفسیرهای تازه می‌بندند حال آن‌که منطقاً و عقلاً پدیدار شدن تفسیرهای تازه‌تر هیچ استبعاد و امتناعی ندارد. این‌جاست که بعضی‌ها به خطا می‌افتند و ارکون را مثل آرامش دوستدار می‌بینند. ارکون از این نیندیشیده‌ها و نااندیشیدنی‌ها سخن می‌گوید (که می‌تواند درباره‌ی آن‌ها اندیشه کرد)، اما آرامش دوستدار اصل تفکر را تعطیل می‌کند و فاتحه! باز هم درباره‌ی این نکات خواهم نوشت. این را به خاطر این نوشتم که دیگر به تنگ آمده‌ام از کسانی که مرتب از اصلاح‌گری دینی حرف می‌زنند و ارایه‌ی قرائت رحمانی و به جز همین‌ها هیچ در چنته ندارند. این‌ها خوب است (در بخش «اصلاح‌گری دینی‌»‌اش البته من مسأله دارم) ولی مطلقاً کافی نیستند. برای حل مسأله به مسکن نیاز نداریم. داروی قوی لازم است. و این داروی قوی را خودِ مسلمان‌ها می‌توانند به کار گیرند. دفع الوقت و این پا و آن پا کردن، تنها نتیجه‌اش این است که فردا زیر چرخ‌های تاریخ له شویم. باید از زیر این ارابه بیرون بیاییم و تاریخ را خودمان بسازیم. می‌شود این کار را کرد. به شرط این‌که جدی باشیم و فریب دوستان و دشمنان نادان را نخوریم.

گفته بودم می‌نویسم که چگونه من سخنان سروش را درباره‌ی پیامبر و وحی، «جور دیگری» می‌فهمم. سعی می‌کنم به اختصار، در حد امکان، نظرم را بیان کنم. نخست این‌که اگر بگوییم قرآن محصول تجربه‌ی بشری پیامبر و نتیجه‌ی صورت بخشیدن به معانی بی‌صورتی بوده است که به او القاء (الهام یا وحی) شده است، این به هیچ رو فروکاستن قدر و منزلت پیامبر نیست بلکه درست بر عکس تعظیم پیامبر است و بالاتر بردن او از مقامی که عوام برای او قایل هستند. قرآن به آن قرآن نیست که خدا آن را عیناً به همین صورت به جبرییل سپرده باشد و او هم بی کم و کاست با همین الفاظ به پیامبر تحویل‌اش داده باشد. یعنی توانایی خدا همین قدر است؟ یعنی از این عظیم‌تر و بی‌کرانه‌تر نمی‌شد پیامی برای نوع بشر بفرستد؟ البته این فهم از پیامبر و وحی بر این پایه استوار است که تمام علوم اولین و آخرین در همین قرآن آمده است و هیچ رطب و یابسی را فروگذار نکرده است و مقصود از «هیچ رطب و یابس» عملاً همه چیز است بی هیچ قید و شرطی (یعنی شامل ریاضی و فیزیک و زیست‌شناسی هم می‌شود). خوب، این مدعا چندان جای خدشه دارد که عملاً پایه‌ی دین را سست می‌کند. من حقیقتاً به تلاش‌های مرحوم مهندس بازرگان در تلاش برای علمی فهمیدن قرآن احترام می‌گذارم، اما ایشان راه را از اساس غلط می‌رفته است. قرآن برای این‌که قرآن باشد و منزلت وحی داشته باشد، نیازی ندارد به زبان علم قابل بیان باشد. حوزه‌ی کارکرد قرآن با حوزه‌ی علم تفاوت بنیادین دارد. اصلاً نوع پرسش‌هایی را که از علم می‌پرسیم از قرآن نمی‌پرسیم. پس چه دلیلی دارد در قرآن به دنبال علم بگردیم یا سعی کنیم آن را با علم سازگار بدانیم؟ البته شاید یکی به سرش بزند که در قرآن به دنبال مفاهیمی مثل اینترنت و وبلاگ و چیزهایی از این قبیل باشد. خوب، سعی‌اش مشکور بود اما حکایت همان کسی می‌شود که صیاد سایه شده است در حالی که مرغ بر آسمان پران است و عاقبت کار «رنج ضایع، سعی باطل، پای ریش» می‌شود!
به حاشیه رفتم. بازگردم به اصل مطلب. قرآن و وحی به آن منزلت دارد که یکی چون محمد آن را می‌گوید. وگرنه خدا از این بالاتر می‌توانست بگوید. دیده‌ام که عمده‌ی کسانی که در سخنان سروش تشکیک کرده‌اند، استدلال‌شان بر چند مبنا استوار بوده است. نخست این‌که از سخن سروش این استنباط را کرده‌‌اند که این قرآن را خود پیامبر سر هم کرده است و در واقع آن را بافته است! حتی کسی مثل عبدالعلی بازرگان سراسر نقدش بر همین اساس استوار است و کلی استدلال کرده است که بگوید نه چنین نیست. خوب، حرف سروش اصلاً این نیست. پس آقای بازرگان چه چیزی را دارد رد می‌کند؟ خودش فرض می‌کند و خودش رد می‌کند. بسیار فرق است بین این‌که بگویی وحی، از صافی وجود و شخصیت پیامبر گذشته است و این‌که بگویی پیامبر خودش وحی را اختراع کرده است و وحی همه‌اش محصول خیالات پیامبر بوده است. و البته وقتی ملت می‌گویند خیالات و مثلاً «خیال» پیامبر یا «تجربه‌ی باطنی» او را در نظر می‌گیرند، آن را با همین هوس‌ها و خیالات روزمره‌ی خودشان مقایسه می‌کنند و طبعاً به نتیجه‌ای جز همین نتیجه که مخالفان سروش می‌رسند نمی‌رسند. سروش پیامبر را در مقام فردی صاحب تجربه و بینش عظیم می‌نشاند نه انسانی عادی مثل من و شما. به کار بردن استعاره‌ی شعری هم از همین روست. و گرنه چه معنی دارد که در همین عالم شعر، ما شاعری را از شاعر دیگر برتر بدانیم؟ این‌که در قرآن شاعران را «غاوون» خوانده‌اند و مثلاً کافران پیامبر را «شاعر» خوانده‌اند یا به او گفته‌اند این‌ها «اساطیر الاولین» است، به جای خود. ولی نمی‌شود هر حرفی را به همین سادگی با حرف آن‌ها یکی دانست. مغلطه از این آشکارتر نمی‌شود. با این نحوه‌ی استدلال به مصاف سروش رفتن، یعنی خلاص کردن خود از رنج تعقل و استدلال واقعی. این‌که بگوییم کافران یا ملحدان قبلی هم همین حرف‌ها را می‌گفتند، فرار کردن از اصل مسأله است. چرا؟ به خاطر این‌که آن‌ها از اساس با خود نبوت مشکل داشتند. آن‌ها اصلاً با خودِ خدای محمد مسأله داشتند و وحی را افسانه می‌دانستند. در حالی که در منظومه‌ی فکری سروش نه خدا غایب است و مفقود، نه وحی انکار شده است.

پاسخ دوم آیت‌الله سبحانی به سروش منتشر شده است. این هفته‌ی گذشته چندان گرفتار کار بوده‌ام که از عالم وب بی‌خبرم. اما این نامه‌ی آقای سبحانی حقیقتاً نامه‌ی جالبی است. چند نکته‌ی کوچک را در حاشیه می‌افزایم و باقی بحث را به علاقه‌مندان وا می‌گذارم. نوع پاسخ آقای سبحانی را من اساساً و کماکان جدلی می‌بینم. و همان بحث زبان هنوز سایه‌ی سنگین‌اش بر سر بحث است و اجازه نمی‌دهد قوت و ضعف عقیده خودش را بدون دخالت باور دینی نشان دهد. هنوز پایه‌ی منطقی سخن آقای سبحانی تحت الشعاع احساسات و عواطف دینی‌اش مانده است. گمان می‌کنم من به قدر کافی در حاشیه‌ی این بحث نوشته‌ام و حالا نوبت دیگران است که بحث و تفحص کنند و تحقیق منصفانه.

فقط یک نکته را می‌خواهم از نامه‌ی آقای سبحانی این‌جا نقل کنم تا نشان دهم چقدر اطلاعاتی که به سبحانی می‌رسد غیر دقیق و مغرضانه است. آقای سبحانی می‌‌گوید: «اگر من در نامه خود نوشته ام «عواملی در کار است تا از شما بهره کشی کنند» مقصودم این است که سخنان جنابعالی در زمانی مطرح می‌شود که غرب و غربیان کمر بر اهانت به پیامبر اکرم(ص) بسته‌اند و مصاحبه اول و دوم شما درست در زمانی مطرح می‌شود که نشریات دانمارکی، کاریکاتور‌های موهن بر ضد پیامبر اسلام را منتشر کرده اند، و نماینده ملحد پارلمان هلند نیز می‌خواهد با نمایش فیلمی، قرآن را در انظار زشت و ناموجه جلوه دهد.». آیا واقعاً وضع چنین است که: « مصاحبه اول و دوم شما درست در زمانی مطرح می‌شود که نشریات دانمارکی، کاریکاتور‌های موهن بر ضد پیامبر اسلام را منتشر کرده اند، و نماینده ملحد پارلمان هلند نیز می‌خواهد با نمایش فیلمی، قرآن را در انظار زشت و ناموجه جلوه دهد.»؟ مصاحبه‌ی سروش، به گواهی متن منتشر شده‌ی مصاحبه‌ی او در «زم زم» در تاریخ ۱۱ دسامبر ۲۰۰۷ منتشر شده است. انتشار مجدد کاریکاتورها اما در فوریه ۲۰۰۸ است (همین جست‌وجوی گوگل را ببینید و تاریخ‌ها را ملاحظه بفرمایید). بحث فیلم خیرت ویلدرس هم در همین حدود زمانی مطرح می‌شود. یعنی بیش از دو ماه بعد. پس چنین نیست که آن‌ها کاریکاتورها را منتشر کرده‌اند و بعد سروش را تحریک کرده‌اند که چنین مصاحبه‌ای بکند یا سروش با آن‌ها همراهی کرده باشد. لازم به توضیح اضافی نیست که جدای این‌که اطلاعاتی که به آقای سبحانی می‌رسد غلط است و خود او هم یا امکانات‌اش را ندارد یا به خود زحمت تحقیق و تفحص نمی‌دهد، مغالطه‌های منطقی بسیار دیگری بر این نوع استدلال مترتب است. صرف هم‌زمانی دو اتفاق (که در این مورد آشکار مستقل از هم هستند مگر این‌که قایل به تئوری توطئه باشیم)، دلیل بر اتفاق و همسویی آن‌ها نیست. برای اثبات این ادعا دلیل لازم است. آقای سبحانی به سادگی این را در ضمیر مخاطب می‌نشاند و گمان می‌کنم به تقوی نزدیک‌تر بود اگر ایشان پرهیز می‌کردند از این اتهامات غیر مستقیم. در سایر موارد پاسخ ایشان هم من اشکال‌های زیادی می‌بینم. خلاصه بگویم که این پاسخ مرا متقاعد نکرده است که سخن سروش نادرست است و موضع سبحانی درست،‌ بلکه درست بر عکس موضع سروش را بیشتر تقویت کرده است. (نمی‌دانم چرا ولی ناخودآگاه یاد کتاب  «شیعه پاسخ می‌دهد» آیت‌الله سبحانی می‌افتم که اساساً زبان، بیان و ادبیات‌اش همین گونه است و دو سه سال پیش که سخت مشغول کند و کاو در آن بودم دقیقاً همین حس را داشتم: کتاب، کتابی است سخت ضعیف و لرزان و رویکرد عقلانی سستی دارد. نقاط مثبت‌اش به جای خود، اما بدون شک کتابی است که آکنده و سرشار است از نقل و حظ و بهره‌ی عقل در آن بسیار اندک است. نقلی فربه و عقلی فرتوت!).
پ. ن. بین لینک‌هایی که در بالا نقل کردم آشکارا ارتباطی هست. آقای سبحانی یا هیچ ارتباطی با اینترنت ندارد یا ارتباط‌اش با واسطه است و. آشکار است که ایشان هیچ وقت در گوگل به جست‌وچوی سوابق و لواحق این بحث نپرداخته‌اند و گرنه این داوری سریع از ایشان صادر نمی‌شد.