شب قدر به روایت عامه‌ی مسلمانان و عوام از میان خواص، سپری شده است. برای اهل معنا شب قدر چنان پوشیده و در پرده است که یا نیامده است يا آمدن و رفتن‌اش فارغ است از بند تاریخ و قید شب‌های زمانی و مکانی. همین است که برای بعضی حتی اگر در عشر آخر رمضان – که گویند اوقاتی است که در آن درهای ملکوت گشوده می‌شوند – نخسبی چه بسا آن قدر را در نیابی و خارج از این قید زمانی آن قدر را دریابی. اين دو بند زیر از نامه‌های عین‌القضات واقعاً نیازمند شرح است. ولی می‌نویسم‌شان که در فرصتی دیگر بگشايمش.

«جوانمردا! جان قدسی از مضیق بشری برهد. این را «فی سم الخياط» دان لا غير! و همين است که مصطفا – صلعم – گفت: لولا ان الشياطين يحومون علی قلب بنی آدم لنظروا الی ملکوت السماء و الأرض. و چون شياطين را از نهاد خود دور کنی ملکوت را ببينی، و درِ آسمان و بهشت بازگشايند که ان الشيطان يجری من بنی آدم مجری الدم فضيقوا مجاری الشيطان بالجوع و العطش. چون مجاری او مسدود گردد، راه دل به عالم علوی گشاده گردد که «انا فتحنا لک فتحا مبینا»، «و ايده بجنود لم تروها»، «نصر من الله و فتح غریب»؛ «ينصرک الله نصرا عزيزا»، «و کان حقا علینا نصر المؤمنين»، «کتب الله لاغلبن انا و رسلی». چون «نصر الله» بر شياطين در رسد، نهاد تو مستخلص گردد. و فتح ابواب آسمانی ببینی «اذا جاء نصر الله و الفتح» اين را در قرآن قدر خوانند، تجديد عهد خدای تعالی بود با بنده‌ی خوانده. از برکت شنيدم که از يوسف حکايت کرد، و هو من کبار اصحاب فتحه، گفت: در عشر اخير رمضان نخفتم در طلب قدر و نديدم، چون از سته‌‌ی شوال بیرون آدم ديدم.

جوانمردا! در «قوت القلوب» می‌گويد: که عارفان را هر روزه قدر بود، و هر ساعت عرفه و حج بود «تنزل الملائکة و الروح فیها» تنزل ايشان تا به آسمان بيش نبود. چون در آسمان گشاده شود، تنزل ايشان بدانی که «ينزل الملائکة بالروح من أمره علی من يشاء من عباده»، «و نزل الملائکة تنزیلا». چون به اين‌جا رسی دنيا برسد، و آخرت فرا رسد، طی الأرض ببينی، فتح ابواب سما بشناسی. سر حد قیامت آن‌جاست تا دانی که ابدانهم في الدنيا و قلوبهم فی الآخرة، که مصطفا – صلعم – گويد، اين است.»

– نامه‌ها، ج ۲؛ صص. ۳۸۳-۳۸۴

هر چه گرمی در عالم هست،‌ از اثر صحبت است. هر چه قبض و فروبستگی است از تنها ماندن با خویش است. بعد عظيمی است ميان باخودی و بی‌خودی. بسته‌ی ابر غصه بودن، حاصل با خود بودن است. با خود که باشی ذلیل و خوار ضعيف‌ترين‌ها هستی. بی‌خود اگر باشی، همراه ذوالفقاری. بلکه خود اسفنديار وقتی.

سخن کوتاه کنم. اثر صحبت است که آدمی را به بالا می‌کشاند. هيچ وقت نبوده است که غباری بر دل داشته باشم يا قبضی و اندوهی فرا رسيده باشد که صحبت صاحب‌دلی و هم‌کلامی با راه‌رفته‌ی صاحب‌ذوقی اين غبار را نزدوده باشد. از ديروز همين‌طور بی‌هدف نامه‌های عين‌القضات را ورق می‌زدم و ميان هر چند صفحه‌ای نگاه‌ام جايی متوقف می‌شد. جايی نيست از نامه‌های او که گلوی آدمی را نچسبد و مو بر اندام‌اش راست نکند. خواستم اين بند از نامه‌های او را با شما هم شريک شوم. به سرم زده بود شرح بنويسم مثلاً. ولی مگر نياز به شرح دارد اين کلمات؟ از اين روشن‌تر می‌توان سخن گفت؟ تازه نياز به شرح هم داشته باشد، من اين ميانه که هستم که شارح او باشم؟

«بسيار کسان از مریدان بوده‌اند که هرگز نام پيران نبردندی تا دهن به گلاب نشستندی، و جماعتی بوده‌اند که هرگز نام پير خود نبرده‌اند:

قومی همه عمر خويش در روزه کنند
قومی دگر از کلاه خود موزه کنند

قومی خدای تعالی را نام برند و ندانند که خود آن چه بود. و قومی پير خود را نام نبرند که از خدای تعالی چيزی دانسته چه خبر دارند که پير را اين همه تعظيم از آن است که دل‌اش محل معرفت خدای بود.

شتان ما بیني و بين حمامتي
تُبدي الصبابة و الحنين و اکتم
و لقد بکيت فلو رأيت مدامعي
لعلمت اي الباکيين متيم

ابعد الناس عن الله اکثرهم ذکراً لله. لعمری در بدايت همه نام او برند که «اذکروا الله ذکراً کثيراً» اذکروا الله حتی يقال لکم انکم مراؤون. اما در نهايت اين همه برخيزد. جوانمردا! «و اذکر اسم ربک» ديگر است؛ و «اذکر ربک في نفسک تضرعاً و خيفة»‌ ديگر. يا موسی قل الظلمة من بني اسرائیل لا تذکروني فان من ذکرنی منهم ذکرته باللعنة».

جوانمردا!‌ پنداری که اهل معرفت خود را ظالم ندانند؟ چندين هزار هزار مقام است که در آن‌جا نام معشوق بردن حرام است، و چندين هزار هزار مقام است که جز نام معشوق بر زبان نرود. از سوداهای عاشقان هم عاشقا با خبرند و ليس المحبة من تعليم الخلق انما هی من تعليم الحبيب الخالق معروف کرخی گويد. رزقنا الله و اياک ايها الاخ طاعته ما ابقانا و احسن منقلبنا انه ولي ذلک»

(نامه‌ها، ج ۱، صص ۱۰۵-۱۰۶)