این قصه‌ی هزاران ساله‌ی تاریخ است که بیدادگران آن‌گاه که سقوط می‌کنند، آماج خشم و انتقام ستمدیدگان می‌شوند. اما در این قصه‌ی هزاران ساله یک نکته به سادگی گم می‌شود و کمتر کسی هست که به آن اعتنایی بکند. آن‌چه غبار بر چهره‌اش می‌نشیند، انسانیت ماست. شأن و کرامت آدمی است که صدمه می‌بیند.

قذافی امروز کشته شد. و چه خوب سرنوشتی برای او بود که زنده به دست انقلابیون نیفتاد (*). تأمل کنید که این دل سوزاندن برای ستم نیست. این گرفتن جانبِ بیداد نیست. این تأمل کردن در وضعیت تراژیک و اندوه‌بار آدمی است. آن‌چه بر قذافی رفت، آن‌چه بر صدام رفت، اتفاقی است که برای همه‌ی ما – برای یکایک ما – رخ داده است: آدمی خوار شده است. این آدمی است که در این قصه شکست می‌خورد. این شکستِ ماست. این تنها شکست قذافی و صدام نیست. این تنها پایمال شدن یک انسان ستمگر و بیدادگر نیست. انسان، هر انسانی، نمادی است از قاطبه‌ی آدمیت.

این ابیات «بانگ نی» سایه را یادآوری می‌کنم که می‌‌گوید:

آن‌که خصم خود به خاک انداخته است

در گمان برده است، اما باخته است

مرد چون با مرد رو در رو شود

مردمی از هر دو سو یکسو شود

این داستان، شکستِ آدمی است. پیروزی او نیست. ظاهرِ این قصه شادی است اما باطن‌اش غم است و اندوه:

کرکسی خود را به سیمرغی گرفت

مانده از کارش جهانی در شگفت

گفت من حاجت‌گزارِ هر کسم

تا پری از من بسوزی در رسم

گر چه از گندش جهان آگنده شد

مرده‌خواران را هوس‌ها زنده شد

دوزخی از حرص و آز افروختند

هم پرِ او، هم پی او سوختند

وه که زان خود سوختن سودی نبود

بلکه دودی نیز بر دودی فزود

خلق چون دریا و دریا تندخوست

خشمِ پنهان‌‌جوشِ توفان‌ها در اوست

می‌تپد دریا ز توفانی شگفت

ناخدا این موج را آسان گرفت

می‌خروشد موج و یورش می‌برد

تازیانه‌اش می‌زند آن بی‌خرد

سخت و سنگین می‌نمایی این زمان

باش تا گرداب بگشاید دهان

گفتمت، اما چه حاصل؟ نشنوی!

باد می‌کاری که توفان بدروی

و این سرنوشت را از همین امروز باید اندوه خورد که بر بیدادگران سرزمین ما هم خواهد رفت. آن روز، تنها ستایشگران و تقدیس‌گران بیداد نخواهند بود که گردِ غم بر رو خواهند داشت و اشکِ حسرت در چشم. ما هم آن روز ناکام‌ایم که عاقبت‌مان این است که یکی از ما، انسانی دیگر، یکی از خیل آدمیان باز هم در همین مغاک غلتید! و این تناقضی شگفت است که غم و شادی ما چگونه به هم آمیخته است. این سرشت تراژیک وجودِ بشری است که هم از رفتن بیدادگر باید شاد باشد و هم بر سقوط آدمی باید اندوه بخورد.

خوب بیندیشیم که این‌که مادر سهراب اعرابی می‌گوید: «اگر زندانیان را آزاد کنند و راهِ مردمی و عدالت گشوده شود، از خونِ پسرم هم خواهم گذاشت»، دو سو دارد. یک سوی داستان حماسه است و عظمتِ روح آدمی. و همین است که تموج رنج و دردِ آدمی است. همین سرشت حماسه‌خواهی و ایثارگر آدمی است که پهلو به پهلوی آن بیداد حرکت می‌کند و باعث می‌شود چرخ و چرخه‌ی این بیداد، این انتقام، این بازگشت آرامش، ادامه پیدا کند و باز هم قصه‌ی هزاران ساله تکرار شود. و همه‌ی امید و آرزوی ما این است که روزی آدمی به معراج برسد. روزی برسد که آدمی از خویش پرواز کند و خود چنان بلند شود که این گوهر خداییِ خود را چنین آلوده و خوار نخواهد و چنین شکسته نبیند:
آب از سرچشمه صافی بود و پاک
بسترِ آلوده کردش بوی‌ناک

کشته شدن قذافی، شکست آینه‌ای بود. ما در او خویشتن را هم می‌توانستیم دیدن. جایی در او، بخشی از تاریخ بیکرانه‌ی زیستِ آدمی رؤیت می‌شد. ببینید که آدمی با آدمی چه می‌کند! یک روز قذافی در لباس دیو و گرگ می‌رود و روزِ دیگر آن‌ها که در برابرش ایستادگی کردند و تن به زنجیر و بیداد او ندادند. هیچ می‌فهمید چه بر سر آدمی آمده است؟ هیچ می‌فهمید آدمی با چه رنج و دردِ عمیق و استخوان‌سوزی همزاد است؟ آدمی از میانه‌ی این شادی بر رفتنِ بیدادگر و اندوه از شکستی که بر آدمیت او وارد شده است، چگونهِ راهِ رهایی را می‌جوید؟ چگونه ایمان و امید خود را حفظ می‌کند؟ سرِّ این بقا و دوام آدمی چی‌ست؟

«آی آدم‌ها» صدای قرنِ ماست

این صدا از وحشتِ غرق شماست

دیده در گردابِ کی وا می‌کنید؟

وه که غرقِ خود تماشا می‌کنید!

(*) این‌که قذافی زنده به دست انقلابیون افتاده است و سپس او را کشته‌اند،‌ تفاوتی در مضمون این نوشته نمی‌گذارد. قذافی زنده می‌ماند یا نه، همین که قصه با چنین خشونتی پایان یافته و همین که آدمی این اندازه به حقارت و ذلت افتاده است و انسان تا این درجه سقوط کرده است، کافی است برای این‌که آدمی به خود بلرزد از هول این فاجعه.

سال‌ها شد تا برآمد نامِ مرد

سروبالایی که می‌بالید راست

روزگارِ کژرُوَش خم کرد و کاست

وه چه سروی با چه زیبی و فری

سروی از نازک‌دلی نیلوفری

ای که چون خورشید بودی با شکوه

در غروبِ تو چه غم‌ناک است کوه

برگذشتی عمری از بالا و پست

تا چنین پیرانه‌سر رفتی ز دست

توبه کردی زان‌چه گفتی ای حکیم

شب‌چراغی چون تو رشکِ آفتاب

چون شکستندت چنین خوار و خراب؟

چون تویی دیگر کجا آید به دست

کاشکی خود مرده بودی پیش ازین

تا نمی‌مردی چنین ای نازنین

شوم‌بختی بین خدایا این منم

کآرزوی مرگِ یاران می‌کنم

آن‌که از جان دوست‌تر می‌دارمش

با زبانِ تلخ می‌آزارمش

گرچه او خود زین ستم دل‌خون‌تر است

رنجِ او از رنجِ من افزون‌تر است

آتشی مُرد و سرا پر دود شد

او جهانی بود اندر خود نهان

چند و چونِ خویش به داند جهان

بس‌که نقش آرزو در جان گرفت

خود جهانِ آرزو گشت آن شگفت

آن جهان خوبی و خیر بشر

آن جهانِ خالی از آزار و شر

خلقت او خود خطا بود از نخست

شیشه کی ماند به سنگستان درست؟

جانِ نازآیینِ آن آیینه‌رنگ

چون کند با سیلی این سیلِ سنگ؟

از شکستِ او که خواهد طرف بست؟

تنگی دستِ‌ جهان است این شکست

پیش‌ روی ما گذشت این ماجرا

پیرِ دانا از پس هفتاد سال

از چه افسون‌اش چنین افتاد حال؟

سینه می‌بینید و زخمِ خون‌فشان

آه اگر این خوابِ افسون بگسلد

از ندامت خارها در جانِ‌ خلد

چشم‌هاتان باز خواهد شد ز خواب

سر فروافکنده از شرمِ جواب

آن‌ چه بود آن دوست دشمن داشتن؟

سینه‌ها از کینه‌ها انباشتن؟

آن چه بود آن کین و آن خون ریختن؟

آن زدن، آن کشتن،‌ آن آویختن؟

پرسشی کآن هست هم‌چون دشنه تیز

پاسخی دارد همه خونابه‌ریز:

آن همه فریاد آزادی زدید

کج‌روان با راستان در کینه‌اند

زشت‌رویان دشمنِ آیینه‌اند

«آی آدم‌ها» صدای قرن ماست

این صدا از وحشتِ غرق شماست

دیده در گرداب کی وا می‌کنید؟

– سایه؛ مثنوی «بانگ نی»