اين قصه‌ی هزاران ساله‌ی تاریخ است که بيدادگران آن‌گاه که سقوط می‌کنند، آماج خشم و انتقام ستمديدگان می‌شوند. اما در اين قصه‌ی هزاران ساله يک نکته به سادگی گم می‌شود و کمتر کسی هست که به آن اعتنايی بکند. آن‌چه غبار بر چهره‌اش می‌نشيند، انسانيت ماست. شأن و کرامت آدمی است که صدمه می‌بيند.

قذافی امروز کشته شد. و چه خوب سرنوشتی برای او بود که زنده به دست انقلابيون نيفتاد (*). تأمل کنيد که اين دل سوزاندن برای ستم نيست. این گرفتن جانبِ بيداد نيست. اين تأمل کردن در وضعيت تراژيک و اندوه‌بار آدمی است. آن‌چه بر قذافی رفت، آن‌چه بر صدام رفت، اتفاقی است که برای همه‌ی ما – برای يکايک ما – رخ داده است: آدمی خوار شده است. اين آدمی است که در اين قصه شکست می‌خورد. اين شکستِ ماست. اين تنها شکست قذافی و صدام نيست. اين تنها پايمال شدن يک انسان ستمگر و بيدادگر نيست. انسان، هر انسانی، نمادی است از قاطبه‌ی آدميت.

اين ابيات «بانگ نی» سايه را يادآوری می‌کنم که می‌‌گويد:

آن‌که خصم خود به خاک انداخته است

در گمان برده است، اما باخته است

مرد چون با مرد رو در رو شود

مردمی از هر دو سو يکسو شود

اين داستان، شکستِ آدمی است. پيروزی او نيست. ظاهرِ اين قصه شادی است اما باطن‌اش غم است و اندوه:

کرکسی خود را به سيمرغی گرفت

مانده از کارش جهانی در شگفت

گفت من حاجت‌گزارِ هر کسم

تا پری از من بسوزی در رسم

گر چه از گندش جهان آگنده شد

مرده‌خواران را هوس‌ها زنده شد

دوزخی از حرص و آز افروختند

هم پرِ او، هم پی او سوختند

وه که زان خود سوختن سودی نبود

بلکه دودی نيز بر دودی فزود

خلق چون دريا و دريا تندخوست

خشمِ پنهان‌‌جوشِ توفان‌ها در اوست

می‌تپد دريا ز توفانی شگفت

ناخدا اين موج را آسان گرفت

می‌خروشد موج و يورش می‌برد

تازيانه‌اش می‌زند آن بی‌خرد

سخت و سنگين می‌نمايی اين زمان

باش تا گرداب بگشايد دهان

گفتمت، اما چه حاصل؟ نشنوی!

باد می‌کاری که توفان بدروی

و اين سرنوشت را از همين امروز باید اندوه خورد که بر بيدادگران سرزمين ما هم خواهد رفت. آن روز، تنها ستايشگران و تقديس‌گران بيداد نخواهند بود که گردِ غم بر رو خواهند داشت و اشکِ حسرت در چشم. ما هم آن روز ناکام‌ايم که عاقبت‌مان اين است که يکی از ما، انسانی ديگر، يکی از خيل آدميان باز هم در همين مغاک غلتيد! و اين تناقضی شگفت است که غم و شادی ما چگونه به هم آميخته است. اين سرشت تراژيک وجودِ بشری است که هم از رفتن بيدادگر بايد شاد باشد و هم بر سقوط آدمی بايد اندوه بخورد.

خوب بينديشيم که اين‌که مادر سهراب اعرابی می‌گويد: «اگر زندانيان را آزاد کنند و راهِ مردمی و عدالت گشوده شود، از خونِ پسرم هم خواهم گذاشت»، دو سو دارد. يک سوی داستان حماسه است و عظمتِ روح آدمی. و همين است که تموج رنج و دردِ آدمی است. همين سرشت حماسه‌خواهی و ايثارگر آدمی است که پهلو به پهلوی آن بيداد حرکت می‌کند و باعث می‌شود چرخ و چرخه‌ی اين بيداد، اين انتقام، اين بازگشت آرامش، ادامه پيدا کند و باز هم قصه‌ی هزاران ساله تکرار شود. و همه‌ی اميد و آرزوی ما اين است که روزی آدمی به معراج برسد. روزی برسد که آدمی از خويش پرواز کند و خود چنان بلند شود که اين گوهر خدايیِ خود را چنين آلوده و خوار نخواهد و چنين شکسته نبيند:
آب از سرچشمه صافی بود و پاک
بسترِ آلوده کردش بوی‌ناک

کشته شدن قذافی، شکست آينه‌ای بود. ما در او خويشتن را هم می‌توانستيم ديدن. جايی در او، بخشی از تاريخ بيکرانه‌ی زيستِ آدمی رؤيت می‌شد. ببينيد که آدمی با آدمی چه می‌کند! يک روز قذافی در لباس ديو و گرگ می‌رود و روزِ دیگر آن‌ها که در برابرش ايستادگی کردند و تن به زنجير و بيداد او ندادند. هيچ می‌فهميد چه بر سر آدمی آمده است؟ هيچ می‌فهميد آدمی با چه رنج و دردِ عميق و استخوان‌سوزی همزاد است؟ آدمی از ميانه‌ی اين شادی بر رفتنِ بيدادگر و اندوه از شکستی که بر آدميت او وارد شده است، چگونهِ راهِ رهایی را می‌جويد؟ چگونه ايمان و اميد خود را حفظ می‌کند؟ سرِّ اين بقا و دوام آدمی چی‌ست؟

«آی آدم‌ها» صدای قرنِ ماست

اين صدا از وحشتِ غرق شماست

ديده در گردابِ کی وا می‌کنيد؟

وه که غرقِ خود تماشا می‌کنيد!

(*) این‌که قذافی زنده به دست انقلابيون افتاده است و سپس او را کشته‌اند،‌ تفاوتی در مضمون اين نوشته نمی‌گذارد. قذافی زنده می‌ماند يا نه، همين که قصه با چنين خشونتی پايان يافته و همین که آدمی اين اندازه به حقارت و ذلت افتاده است و انسان تا اين درجه سقوط کرده است، کافی است برای اين‌که آدمی به خود بلرزد از هول اين فاجعه.

سال‌ها شد تا برآمد نامِ مرد

سروبالايی که می‌باليد راست

روزگارِ کژرُوَش خم کرد و کاست

وه چه سروی با چه زیبی و فری

سروی از نازک‌دلی نيلوفری

ای که چون خورشيد بودی با شکوه

در غروبِ تو چه غم‌ناک است کوه

برگذشتی عمری از بالا و پست

تا چنين پیرانه‌سر رفتی ز دست

توبه کردی زان‌چه گفتی ای حکیم

شب‌چراغی چون تو رشکِ آفتاب

چون شکستندت چنين خوار و خراب؟

چون تویی دیگر کجا آید به دست

کاشکی خود مرده بودی پيش ازين

تا نمی‌مردی چنين ای نازنين

شوم‌بختی بين خدايا این منم

کآرزوی مرگِ یاران می‌کنم

آن‌که از جان دوست‌تر می‌دارمش

با زبانِ تلخ می‌آزارمش

گرچه او خود زین ستم دل‌خون‌تر است

رنجِ او از رنجِ من افزون‌تر است

آتشی مُرد و سرا پر دود شد

او جهانی بود اندر خود نهان

چند و چونِ خویش به داند جهان

بس‌که نقش آرزو در جان گرفت

خود جهانِ آرزو گشت آن شگفت

آن جهان خوبی و خیر بشر

آن جهانِ خالی از آزار و شر

خلقت او خود خطا بود از نخست

شيشه کی ماند به سنگستان درست؟

جانِ نازآيینِ آن آيينه‌رنگ

چون کند با سيلی این سيلِ سنگ؟

از شکستِ او که خواهد طرف بست؟

تنگی دستِ‌ جهان است اين شکست

پيش‌ روی ما گذشت این ماجرا

پیرِ دانا از پس هفتاد سال

از چه افسون‌اش چنين افتاد حال؟

سینه می‌بینيد و زخمِ خون‌فشان

آه اگر اين خوابِ افسون بگسلد

از ندامت خارها در جانِ‌ خلد

چشم‌هاتان باز خواهد شد ز خواب

سر فروافکنده از شرمِ جواب

آن‌ چه بود آن دوست دشمن داشتن؟

سينه‌ها از کينه‌ها انباشتن؟

آن چه بود آن کین و آن خون ريختن؟

آن زدن، آن کشتن،‌ آن آويختن؟

پرسشی کآن هست هم‌چون دشنه تیز

پاسخی دارد همه خونابه‌ريز:

آن همه فرياد آزادی زدید

کج‌روان با راستان در کينه‌اند

زشت‌رويان دشمنِ آيينه‌اند

«آی آدم‌ها» صدای قرن ماست

اين صدا از وحشتِ غرق شماست

ديده در گرداب کی وا می‌کنيد؟

– سايه؛ مثنوی «بانگ نی»