چه فرقی می‌کند که به وقت لندن فردا اول ماه رمضان باشد یا پس‌فردا؟ وقتی دست و دل‌ات آلوده باشد و آلوده بماند، چه این آلودگی را با خود یک روز ببری چه ده روز؛ یک ثانیه‌اش هم جان‌ات را سنگین می‌کند.

اهل ایمان، «سحوری» دارند. اهل خرابات، زمزمه‌ی شبانه و بانگ بلند صبحگاهی دارند – درست مثل اهل ایمان. این طایفه هم سحر دارند. می صبوح هم خاص اهل خرابات است. اهل ایمان به عذر نیم‌شبی می‌کوشند و ناله‌ی سحری. آدمی وقتی پرواز کردن می‌آموزد که فرابگیرد اهل ایمان و اهل خرابات چطور و کجا می‌توانند هم‌شانه‌ی هم، هم‌پهلو و هم‌زانوی هم این آینه‌ی غبار گرفته را صفا دهند و صافی کنند. وقتی آدمی پرواز کرد، چه هشیار و چه مست؛ چه شعبان و چه رمضان.

وقتی نتوانی یا نخواهی پرواز کنی و لایه‌های ستبرِ هویتِ دیگری‌سوزت را ضخیم‌تر کنی، چه اهل خرابات باشی چه اهل ایمان، باز هم نااهلی. 

یعنی که قصه این نیست که یکی بگوید شعبان رفت و رمضان رسید. حکایت این نیست که کسی بگوید روزه بگیر یا روزه نگیر. قصه این است که خودت – نه دیگری – بتوانی گریبان خودت را سفت بچسبی و به خودت بگویی: آدم شو! حالا این ماه نشد، آن یکی ماه. ولی اگر خواستی بهانه بتراشی برای آدم شدن، همین ماه رمضان هم بهانه‌ی بدی نیست؛ پس آدم شو!

حالا اهل ایمان و اهل خرابات، هر کدام احتمالاً راه‌های خودشان را برای آدم شدن پیدا می‌کنند ولی وقتی راز کل دعواها را از اول نفهمی یا نخواهی بفهمی، فرقی نمی‌کند کدام طرفی باشی. مهم نیست پیمانه‌ای کی پر شود و کی خالی. مهم نیست کدام فریضه و نافله‌ات سر وقت بود یا بی‌وقت شد. همه چیزت می‌شود تباه اندر تباه و عبث اندر عبث. تا آدم نشوی، نه رمضان معنی دارد، نه شعبان. نه خدا معنی دارد نه پیامبرش. نه ماه معنی دارد نه خورشید. اصلاً این‌ها همه برای آدم معنا دارد. ابلیس هم بی آدم، بی‌معناست. تو را به خدا یک بار هم که شده بیایید «این همه قصه‌ی فردوس و تمنای بهشت» را از منظر و روزن آدم شدن ببینید. این همه عمل صالح، این یکی هم روی آن اعمال صالح! این همه معصیت، این یک معصیت هم بالای همه‌ی معاصی! یک بار هم که شده، برای خدا، آدم شوید!

نشسته‌ام «آواز» سوره‌ی والضحی و انشراح را دوباره با صدای عبدالباسط چند بار گوش داده‌ام و مثل دیوانه‌ای که سر به بیابان گذاشته‌ نمی‌فهمم چرا اصلا نباید گریست؟ وقتی این‌ها را می‌شنوی، اگر اهل‌اش باشی، اگر دست‌کم گوشه‌ای از آن پرده را ببرند بالا و شاید احتمالاً کمی از آن آدمی را دیده باشی، شاید با خودت فکر کنی، خیال کنی، همین‌جوری به سرت بزند که اهل ایمان و اهل خرابات این وسط صورت قصه‌اند: ترس‌ام از رفتن تست ای شه ایمان، تو مرو!

پ. ن. خواستم بروم بنویسم این آواز افشاری و آن ربنا و آن اذان فلان‌جا و بهمان‌جا هستند و مثلاً وقت سحر این‌جوری کنید و دم افطار آن‌جوری. بعد دیدم یک جوری آدم حال‌اش خراب می‌شود و چنان ریشه‌اش می‌افتد توی توفان که… که… که حرف‌ات می‌شود این‌ها:

ما آدمیان با کلمه زندگی می‌کنیم. این کلمه‌ها، این واژه‌ها، صورت دارند و معنا. گاهی اوقات، صورت کلمات تغییری نمی‌کند اما چنان این کلمات از معنا تهی می‌شوند یا از معنا تهی‌شان می‌کنند که به جای این‌که نشانه باشند و دلالت بر امری بکنند و اسباب هدایت شوند، بیشتر مایه‌ی گمراهی و ضلالت می‌شوند. گاهی اوقات، سخن‌ناشناسان و اطفال نورسیده، صورت کلمات را هم از شکل می‌اندازند. اما آفت و خطر این تعرض به واژه‌ها آن اندازه نیست که آفت دست‌اندازی به سیرت و مفهوم کلمات.

 

وقتی کلمات بی‌سیرت می‌شوند، مفاهیم جا به جا می‌شوند. کلماتی که می‌توانند مانند قطب‌نمای اخلاقی انسان عمل کنند، درست به مثابه‌ی زهری قاتل، تمام فضای ذهنی آدمی را می‌توانند مسموم کنند و او را از پا بیندازند. آن‌چه روزی نوشدارو بود، ناگهان تبدیل به زهر هلاهل می‌شود. گاهی نام چیزی را ایمان می‌گذارند، اما بوی تعفن‌آمیز ریا و بی‌اخلاقی چنان از لایه‌لایه‌ی آن تراوش می‌کند که تنها بیماردلان می‌توانند نام آن چیز را ایمان بگذارند. گاهی اسم چیزی را بصیرت می‌گذارند ولی تنها باید نابینا بود یا دچار کوردلی و بیماری باطن بود تا گمراهی مزمن مندرج در آن را هدایت و آگاهی بنامیم. 

 

پیش‌تر عباراتی را از یکی از نامه‌های عین‌القضات همدانی نقل کرده بودم با مضمونی مشابه:

 

«اکنون علما را به طیلسان وآستین فراخ شناسند. کاشکی بر این اختصار کردندی که انگشتری زرین دارند، و لباس حرام و مراکب محظور و آن‌گه گویند: عزّ اسلام می‌کنیم! اگر این عزّ اسلام است، پس عمر چرا چندین روز مرقع می‌دوخت؟ مگر ذلّ اسلام می‌طلبید؟ معاویه با او این عذر آورد به شام. پس عمر گفت: نحن قومٌ اعزّنا الله بالاسلام فلا نطلب العز فی غیره. و سلمان فارسی گفت: 

أبی الاسلام لا اب لی سواه

اذا افتخروا بقیس او تمیم

اکنون اگر کسی دعوی علم کند، در نوشته و خوانده‌ی او نگاه نکنند؛ و نطق او ببینند هر که فصیح‌تر زبان بود به هذیانات محدث او را عالم‌تر نهد. و در سلف صالح و در اخلاق و اوصاف مرد نگاه کردندی، و هر که از دنیا دورتر بودی، او را عالم‌تر نهادندی. و چون این نبودی، هر که طلب دنیاش کمتر بودی و قانع‌تر بودی و قیام اللیل و صیام النهار او را بیش بودی، او را به صلاح نزدیک‌تر دانستندی. و لیکن کما انا کما انت کما الموضع کما الدّر. اکنون دینی دیگر است در روزگار ما. فاسقان کمال الدین، عماد الدین، تاج الدین، ظهیر الدین و جمال الدین باشند پس دین شیاطین است. و چون دین، دین شیاطین بود، علما قومی باشند که راهِ شیاطین دارند، و راه خدای تعالی زنند. یا داوود لا تسأل عنی عالماً أسکرهُ حبُّ الدنیا فیقطعک عن طریق محبتی أولئک قطّاع الطریق علی عبادی.

 

در روزگار گذشته خلفای اسلام علمای دین را طلب کردندی و ایشان می‌گریختندی. اکنون از بهر صد دینار ادرار و پنجاه دینار حرام، شب و روز با پادشاهان فاسق نشینند. ده بار به سلامِ ایشان روند. و هر ده بار باشد که مست و جنب خفته باشند. پس اگر یک بار، بار یابند از شادی بیم بود که هلاک شوند. و اگر تمکین یابند که بوسی بر دستِ‌ فاسقی دهند، آن‌ را به تبجح بازگویند و شرم ندارند «و ذلک مبلغهم من العلم». و اگر محتشمی در دنیا ایشان را نصف القیامی کند، پندارند که بهشت به اقطاع به ایشان داده‌اند. در نطق نزدیک بدیشان، در معامله دور از ایشان. بیت:

اما الخیام فانها کخیام

و اری النساء الحیّ غیر نسائها

أشد الناس عذاباً یوم القیامه عالمٌ لم ینفعه الله بعلمه. خدای تعالی ما را خلاصی بدهاد، و رسوایی قیامت و فضیحت آن از ما بگرداناد.

جوانمردا! علماء السوء دیگرند و جهال السوء دیگر. هر که بوی علم هنوز نشنیده،‌ او را از علماء السوء نتوان نهاد. ائمهُ مضلون چون بدانند که راه خدای چی‌ست، پس به حقوق آن قیام ننمایند. این مرد را از علماء السوء توان نهاد. اما آن‌که از خدای تعالی نام شنیده بود، و از دین خدای تعالی نام شنیده بود، کجا عالم بود؟! ثبت العرش، ثم انقش علیه. اول عالم بباید بود تا پس بد بود. صدق رسول الله – صلعم – أشد الناس عذاباً یوم القیامه جاهلٌ فاسقٌ ضالٌ مضلٌ، ثم یزعم بجهله‌ و حمقه انّه عزیزٌ عند الله و من ورثه أنبیائه. أیُّ داءٍ ادوی من هذا؟ و أیه حماقهٍ أعظم من هذه؟ «و ذلک هو الخسران المبین»، لا دنیا و لا آخره. «یدعو لم ضرّه اقرب من نفعه، لبئس المولی و لبئس العشیر».» (نامه‌ها؛ ج ۱، صص۲۴۳-۲۴۵)

 

این مضمون،‌ تازه نیست. در قرآن هم آمده است که: «قلْ هَلْ نُنَبِّئُکُم بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمَالًا الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَهُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعًا» (کهف: ۱۰۳-۱۰۴) (یعنی بگو: «آیا شما را از زیانکارترین مردم آگاه گردانم؟» [آنان‌] کسانى‌اند که کوشش‌شان در زندگى دنیا به هدر رفته و خود مى‌پندارند که کار خوب انجام مى‌دهند.) این تصور دقیقاً از همین‌جا می‌آید که مفاهیم واژه‌ها جا به جا می‌شود. وقتی واژه‌ها و کلمات را در جای درست خود به کار نبریم و آن‌ها را خرج مقاصد پست و حقیر خود کنیم – حتی ناخودآگاه و از سر بی‌دقتی – فضای ذهنی مخاطب و شنونده غبارآلود می‌شود و معنا را دیگر درست تشخیص نمی‌دهد. از همین روست که نامِ جاهلان را عالم می‌گذارد و گمراهان را اهل بصیرت می‌خواند.

 

حال،‌ در ماه رمضان‌ایم. این ماه رمضان هم دچار همین بلا شده است. یعنی رمضان، چنان شده است که برای طایفه‌ای حکایتی جز «رم از آن» ندارد. کمتر کسی می‌تواند از این ماه رمضان، چنان‌که باید بهره‌ای ببرد که به صفایی و زلالی خاطری برسد. عمده‌ی مردمان در همین تکرار می‌مانند. اهل ایمان خوب است هر روز رمضان و آخر ماه رمضان هر سال از خودشان بپرسند که روزه‌ای که امسال گرفته‌اند چقدر بهتر از روزه‌ی سال پیش‌تر بوده است؟ و چه مقدارش همان عادت و تکرار؟ پیداست آزمون سختی است.

این ماه رمضان، آزمون خوبی است برای این‌که وقتی از صیام و روزه سخن می‌گوییم درست و دقیق بدانیم از چه حرف می‌زنیم. ساده‌دلی است اگر گمان کنیم که چیزی که ما امروز اسم‌اش را گذاشته‌ایم روزه یا رمضان، دقیقاً همان چیزی است که در زمان پیامبر یا پیش از او – مثلاً در زمان مریم مادر عیسی – مردم زمانه یا خود این افراد می‌فهمیده‌اند. اگر این مقدار را بپذیریم، باید گفت که برای این‌که به فهمی زلال‌تر از این رمضان و این روزه – چنان‌که آن‌ها می‌گفته‌اند – برسیم، باید به این فهم متعارف و معمول از رمضان و روزه کافر شویم. از این اسلام مجازی درست در چنین جاهایی باید عبور کرد. کار آسانی نیست ولی محال هم نیست. عبور لازم دارد. گام‌های بلند باید برداشت. این قالب‌های متعارف را باید شکست. آن کسی که امروز نزد ما، کمال‌الدین و عماد‌الدین و تاج‌الدین است، غالباً از فاسقان است. هر چه دین، در زمان عین‌القضات دین شیاطین بوده است، امروز به مراتب این آفت و بیماری شدیدتر شده است، به ویژه که بخش بزرگی از واژگان و کلماتی که فضای فکری دینی ما ایرانیان و فارسی‌زبانان را می‌سازند یکسره گروگان یا زندانی رهزنان راه دین و قطاع‌الطریقی است که در لباس علما، خلایق را از راه به در می‌برند. کفر حقیقی در چنین جاهایی به کار می‌آید: مسلمانان، مسلمانان، مسلمانی ز سر گیرید…

این مذاهب – و آداب و مناسک‌شان – چیزی نیستند جز منازلی که از آن‌ها باید عبور کرد. عین‌القضات در فهم ادیان و مذاهب اشاره به فرسوده شدن و مندرس شدن مضامین آن‌ها دارد تا جایی که روزگاری می‌رسد که ملتزمان به آن ادیان و مذاهب چیزی از آن جز ظواهرش نمی‌دانند که آن‌ها را هم به عادت تکرار می‌کنند. اما برای او، در همه‌ی این‌ها حقیقتی هست:

«ای دوست، اگر آن‌چه نصاری در عیسی دیدند تو نیز ببینی، ترسا شوی. و اگر آن‌چه جهودان در موسی دیدند تو نیز ببینی، جهود شوی. بلکه آن‌چه بت‌پرستان دیدند در بت‌پرستی، تو نیز ببینی، بت‌پرست شوی. و هفتاد و دو مذهب، جمله منازل راه خدا آمد. مگر این کلمه نشنیده‌ای که شیخ ابوسعید ابوالخیر روزی پیش گبری آمد از مغان، و گفت: در دین شما امروز هیچ چیزی هست؟ که در دین ما امروز هیچ خبر نیست!‍» (تمهیدات، ص. ۲۸۵).

قاضی همدانی از این هم گامی پیش‌تر می‌نهد و می‌گوید: «و مقصود از این بیان بدین محققی آن است که اصول مذاهب بعید است که دروغ بود، لابل محال بود از آن‌جا که منم. اما از آن‌جا که حکم عموم خلق است لابل از آن‌‌جا که حکم خصوصِ علمای دین است، این نه محال نماید و نه بعید، زیرا گویند چه بعید بود در این‌که در عالم، مذاهبِ فاسد بود که ادراک حق غامض است، و راهش دراز است و پرخطر است. و افهام خلق قاصر است، و راه‌نمایان همه یا اغلب گمراه‌اند. پس ضرورت است خود که مذاهبِ باطل بیش بود در عالم. و این اگر چه به عقلِ تو و امثال تو بس نزدیک است، از آن‌جا که منم نه چنین است که من هم بر این بوده‌ام مدتی دراز، و پس از آن این در من پدید آمده است که اصول مذاهب لابد باید که صحیح بوَد. و بطلان مذاهب از تحریفِ ناقلانِ بد افتاد». (نامه‌ها؛ ج۲، ص ۳۱۱).

عین‌القضات با همین عبارات تمامی برداشت عامیانه، ظاهری و بدیهی متدینان را به هم می‌ریزد: اصول مذاهب همه صحیح‌اند! از آن‌جایی که او در آن‌ها نظر می‌کند، نه تنها بعید است که اصول مذاهب دروغ باشند، بلکه «محال» است که دروغ باشند. این رأی، رأیی دلیرانه است به ویژه آن‌که در روزگاری که او می‌زیسته، فضای نزاع‌های مذهبی بسیار خصومت‌زا بوده است.

اما این معنا، نزد عین‌القضات، هم‌چنان دنباله‌ای دارد: «اگر مذهبی مرد را به خدا رساند، آن مذهب اسلام است و اگر هیچ آگاهی ندهد طالب را، به نزد خدای تعالی آن مذهب از کفر بتر باشد. اسلام نزد روندگان آن است که مرد را به خدا رساند، و کفر آن باشد که طالب را منعی یا تقصیری در آید که از مطلوب بازماند. طالب را با نهنده‌ی مذهب کار است نه با مذهب» (تمهیدات؛ صص ۲۲-۳۳).

برای عوام، تنها اسلام است که راه رستگاری است – و این اسلام خلاصه می‌شود در همین اسلام تاریخی با همین آداب و مناسک شرعی. سخن عین‌القضات درست خلاف این است: همین اسلامی که شما گمان می‌برید که با ارجاع به ظاهرِ نص قرآن تنها دین پذیرفته شده نزد خداست و باعث فلاح است، می‌تواند از کفر بدتر باشد. و این است که او میان اسلام مجازی و کفر حقیقی تفاوت می‌نهد. همین اسلام، همین عبادات شرعی و مناسک دینی، وقتی قرار باشد از آدمیان رهزنی کنند و مانع معرفت شوند یا زمینه‌ساز تقصیر – که عمدتاً این اتفاق میان دین‌داران رخ می‌دهد – دین‌ورزی را تبدیل به آفت و عادت می‌کند.

بر مذهب خدا بودن، مقدمه‌ای دارد و آن مقدمه شناختِ خود است. این سخن شدیداً عارفانه و عمیقاً کفرآمیز که «هر که خود را بشناسد خدای خود را شناخته است» عمدتاً به مثابه‌ی سخنی آرامش‌بخش و حکمت‌آموز میان متوسطان و مبتدیان دین‌داری نقل می‌شود. اما آغاز بر مذهب خدا بودن، و گشودن بابِ شناختِ خود، گویی پرده‌ی ستبری را می‌درد و آدمی را به مقامی می‌برد که تفاوت نهادن میان مذاهب و اعتبار بخشیدن به آداب و مناسک یا حس ذوق و لذت کردن از به جای آوردن فرایض، برای او هم‌ردیف کفر خواهد بود.

معمول این است که در ماه رمضان، توجه مردم به عبادت بیشتر می‌شود. این‌که میزان بهره‌ی عموم خلایق و حظ آن‌ها از عبادت چه میزان است، همان است که محل توجه ماست.

عین‌القضات همدانی در بخشی از نامه‌ها می‌گوید: «أبعد الناس عن الله اکثرهم ذکراً لله. لعمری در بدایت، همه نام او برند و «اذْکُرُوا اللَّـهَ ذِکْرًا کَثِیرًا» اذکروا الله حتی یقال لکم انکم مراؤون. اما در نهایت این همه برخیزد. جوانمردا! «وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ» دیگر است، و «اذْکُر رَّبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعًا وَخِیفَهً» دیگر. یا موسی قل للظلمه من بنی اسراییل لا تذکرونی فأن من ذکرنی منهم ذکرتُهُ باللعنه» (نامه‌ها؛ ج ۱، ص ۱۰۶).

ذکر گفتن برای بعضی اسباب فتوح و گشایش است و همین ذکر می‌تواند بلای جان عده‌ای دیگر باشد. ذکر گفتن به ظاهر آسان است. اهل ذکر و عبادت بودن، در ظاهر تمسک است به همین مناسک و آداب. بلای عظیم آن‌جا پدیدار می‌شود که بدانی همه‌ی آن‌چه کرده‌ای یا می‌کنی به جای آن‌که سودی برای‌ات داشته باشد، یکسره مایه‌ی عقوبت شد است و تو شادان که چه عبادت‌ها که نورزیده‌ای و چه نمازها که نخوانده‌ای و چه روزه‌ها که نگرفته‌ای! این واقعه‌ها به ویژه جایی رخ می‌نماید که باد استغنا می‌وزد و «ان الله لغنی عن العالمین» چهره می‌گشاید. میان آن‌چه فقها برای مؤمنین توصیه می‌کنند و آن‌چه اهل معنا به آن اشارت می‌کنند تفاوت بسیار است:

«و فقهای ظاهر به صحت، چیزی دیگر خواهند، اما سالکان به نیت قبول خواهند و آن‌که روز قیامت به سعادت رساند. و هر عملی که شمشیر پادشاه از تو باز دارد فقها آن را صحیح خوانند؛ چه نزدیک ایشان چون ارکان نماز و شروط ظاهر به جای آورند آن نماز را صحیح خوانند الا که رکنی به جای بگذارند چون طهارت، چون رکوع یا سجود، پس آن را فاسد خوانند. و اگر شرطی به جای بگذارند چون طهارت، حدث هم صحیح نخوانند. اما چون ارکان و شروط تمام به جای آورند، گویند: نماز صحیح است». (نامه‌ها؛ ج ۱، ص ۶۷). این تقریر عین‌القضات از تلقی «فقهای ظاهر» از آداب و مناسک شریعت است. او در ادامه می‌گوید: «و به نزدیک فقهای ظاهر حضور از ارکان نیست چون رکوع و سجود، چه اگر کسی نماز بی حضور بکند هم صحیح خوانند. و هر کتاب که در فقه ظاهر ساخته‌اند در آن‌جا بود که قرائت فاتحه الکتاب رکن است در صحت نماز. اما در هیچ کتاب نبود که حضور دل رکنی است، که حضور از باب تقوی است نه از فتوی» (همان، ص. ۶۸).

و جایی که به روزه می‌رسد، باز هم به همان سرگشتگی یا فروماندگی فقه ظاهر در سطح می‌رسیم: «و هم‌‌چنین در فقه ظاهر، چون نیت روزه بکند و از خوردن و مباشرت دست بدارد از صبح تا شام، این روزه را صحیح خوانند. و ندانم که فقیه ظاهر این حدیث را چه معنی نهد که رب صائم لیس له من صیامه الا الجوع و العطش.» (همان، ص. ۶۸).

قاضی همدانی این‌جا دو رخنه در مسلمانی کرده است: نخست این‌که بر فقیهان خرده می‌گیرد که شما یکسره در ظاهر توقف کرده‌اید – پرداختن به نیت و دل کار فقیه نیست از اساس – و تمام همّ شما در صحیح بودن و مرتب بودن همین ظاهر است و بس. قاضی این اندازه را بدون پرداختن به باطن، نه تنها مایه‌ی نعمت نمی‌داند بلکه اسباب نقمت می‌شمارد. دیگر این‌که در مقام باطن و در جایگاه حضور هم کار را آسان نمی‌نمایاند: هر اهل ذکری، اهل باطن نیست. بسا ذکرگویانی که ذکر گفتن‌شان حاصلی ندارد جز لعنت.

حال باید پرسید که روزه‌ی اکثر روزه‌دارانی که پیرامون ما هستند – و روزه‌ی خودِ ما – از کدام جنس است؟ آی در شمار آن‌ها می‌افتند و می‌افتیم که در وصف‌شان گفته‌اند: «وَإِن تُطِعْ أَکْثَرَ مَن فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَن سَبِیلِ اللَّـهِ ۚ إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ» یا در ردیف آن‌ها که «الانبیاء فی قبورهم یصلون»؟ یا از آن‌ها که ابراهیم‌وار پس از عمری عبادت، باز هم می‌گویند: «رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلَاهِ وَمِن ذُرِّیَّتِی ۚ رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ»؟!