ماه رمضان و مناسک روزه از مضامینی است که در شعر حافظ گره خورده است هم به گفتار رندانه و هم به لایه‌های عمیق‌تر معنایی. از همین بیت شروع می‌کنم و می‌‌کوشم هر وقت حالی و مجالی دست داد حاشیه‌ای بنویسم. بیت این است:

زان می عشق کزو پخته شود هر خامی | گرچه ماه رمضان است بیاور جامی.

این بیت را حالا کنار این بیت دیگر حافظ بخوانید:

زاهد خام که انکار می و جام کند | پخته گردد چو نظر بر می خام اندازد.

نزد پاره‌ای از مذهب اهل سنت نوشیدن باده‌ی پخته (سیکی) حلال است. این می خام گویا در برابر آن می پخته واقع شده است. آن بیت اول را هر وقت می‌خوانم ناخودآگاه بر زبانم جاری می‌شود که: زان می خام کزو پخته شود هر خامی. اما بدیهی است که دیگر درخشش و شکوه تعبیر حافظی را ندارد. در مصرع اول اگر توجهی به اضافه‌ی می عشق   نکنیم و فقط می را در نظر آوریم، آشکارا خلاف آداب اهل تنسک و شرع حرکت می‌کند خصوصاً وقتی که می‌گوید: «گرچه» یعنی به رغم این‌که ماه رمضان است – و حتی باده‌نوشان می‌کوشند که در ماه رمضان باده ننوشند – جام باده را بیاور. جاهای دیگر هر چند پای رمضان در میان نیست، توجیه حافظ این است که اگر کسی گوید تو را که باده مخور گو هوالغفور. اما در آن بیت اول، تا پای تعبیر اضافی می عشق باز می‌شود، خیال شنونده یکسره از باده‌ی زمینی به باده‌ای استعاری – شما بگو حتی باده‌ی حقیقی – منصرف می‌شود. و همین می است – چه می عشق باشد چه می خام – که هر خامی خاصه خامان زاهد‌پیشه را پخته می‌کند.

با این بیت رمضانیه را آغاز کردم از این جهت که اهل سلوک از این فرصت‌ها استفاده می‌کنند برای بیرون آمدن از خامی. و چه دشوار کاری است برون آمدن از خامی و به پختگی رسیدن. آدمی هزار بار زمین می‌‌‌خورد تا بعضی درس‌های خیلی ساده و بدیهی را بیاموزد. رمضان‌تان شاد. شاد باشید و شادخوار! به پختگی برسید و از خامی و جنینی و خون‌آشامی دور باشید!

[رمضانيه] | کلیدواژه‌ها: , حافظ, رمضان, رمضان ۹۹, می عشق

مدت‌‌هاست فکر می‌کنم آدمی‌زاده میان دو توصیف حافظ سرگردان و گرفتار است. دو نکته است که هستی آدمی را تعریف می‌کند. و این دو نکته لزوماً با درک متعارف دین‌داران سازگار نمی‌افتد. در واقع این دو نکته ولو با برداشت خاصی با دین‌ورزی هماهنگ باشد، رخنه در شناخت عموم دین‌داران می‌اندازد. نخستین نکته، نقصان عالم و آدم است:
آدمی در عالم خاکی نمی‌آید به دست
عالمی دیگر بباید ساخت وز نو آدمی
این نکته را به تعبیر دیگری حافظ در آن بیت رندانه آورده است که: پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت. و همین بیت دین‌داران را به چه رنجی انداخته است. تمام اضطراب‌شان از این جهت بوده که خواسته‌اند حافظ را در ترازوی دین‌داری خودشان بنشانند مبادا در تصور حکمت‌آمیز بودن و بی‌خلل بودن عالم و آدم خللی وارد شود. این سخن حافظ را قبل و بعد از او بسیار کسان از میان دین‌داران و دین‌گریزان گفته‌اند: جهان، جهان محدودیت و نقصان است با هر چه در آن هست. دست بر قضا این محدودیت و نقصان همه کس و همه چیز را در بر می‌گیرد حتی تمام آن چیزهایی که جنبه‌ی قدسیت و خالی از خلل بودن به آن می‌دهند یعنی پیامبران و امامان و متون به اصطلاح «مقدس». تمام این‌ها زمینی‌اند به این معنا که ناگزیر ساکن زمین‌اند و زمین مقید به جهات و قیودی است که تا زمانی که این کهکشان برپاست از بند آن نمی‌توان گریخت. این نکته را اگر کسی نه تنها درک کند بلکه بپذیرد و درونی کند، از بسیاری از پرسش‌های گزنده و چراهای عافیت‌سوز می‌رهد: کمالی نیست؛ مجو!

آن نکته‌ی دیگر در این بیت درخشان حافظ است (که ابیات مشابه بسیاری دارد):
چه جای شکر و شکایت ز نقش نیک و بد است
چو بر صحیفه‌ی هستی رقم نخواهد ماند
فناپذیری آدمی آن هم درست در کنار بقای دهر و پایان‌ناپذیری آن، نقیضه‌ی عظیم هستی است. بدیهی است چون همگان مرگ را می‌شناسند و با تلخی و درشتی آن خوب آشنا هستند. ولی از این سست‌بنیادی عالم اندک کسانی درس حکمت‌آموز می‌گیرند: که وقتی جهان و زیست آدمی این‌ اندازه کوتاه است، نخست باید شاد بود و شادی کرد (دقت کنید که از همین مشاهده «باید»ها هم آغاز می‌شوند یعنی جنبه‌ی هنجاری هم دارد). و به همین اعتبار، مهم‌ترین ارزش این است که آزار به کسی نرسانی (مباش در پی آزار و هر چه خواهی کن). این‌ها را دین هم به آدمی می‌گوید، بسته به این‌که سرمشق دین‌داری‌ات که باشد. وقتی بدانی که مرگ ناگزیر است و وقتی دیگر نباشی، «با هفت‌هزارسالگان سربه‌سری»، دل به هیچ چیز دنیا نمی‌بندی. غوطه‌ور می‌شوی در لحظه و طرب می‌کنی. طرب از این‌که می‌دانی ناگزیر جاودان نخواهی بود و این شادی و این غم نمی‌‌پاید. نه شادی و نه غم، هیچ‌کدام نمی‌پاید. این ناپایستگی هم در سطح کلان است و هم در مراتب خردتر. یعنی از روابط متلاطم آدمیان بگیرید تا دگرگونی‌ها و تغییراتی در مقیاس کلان.
از این دو نکته، عجالتاً می‌توان نتایجی را هم مد نظر داشت. نخستین نکته این‌که آدمی‌زاده به ویژه در زمانه‌ای که ما در آن زندگی می‌کنیم نیازمند «عدلی نو و عقلی نو» است. فهم‌اش از خودش و خدا و عالم باید دگرگون شود وگرنه محکوم به شکست و زوال است. نکته‌ی دوم این است که درست در دل همین دگرگونی‌های عالم، در میانه‌ی همین ویرانی‌ها، آدمی‌زاده باز می‌روید و می‌بالد. فقط اگر به همان زیست‌بوم تاریخی‌مان – یعنی منطقه‌ی خاورمیانه‌ی فعلی – اگر نگاه کنیم، طی قرن‌ها ویرانی پس از ویرانی آمده است و باز هم روییدن داشته‌ایم. خود حافظ مصداق یکی از بهترین و درخشان‌ترین رویش‌های تاریخی است. و این رویش و درخشان ارزان به دست نیامده است. در این کشمکش بیداد، «آسمان و زمین با من و تو هم‌درد است». ولی: دردا و دریغا که در این بازی خونین | بازیچه‌ی ایام دل آدمیان است. و درد همین‌جاست که این‌ها ناگزیر رخ می‌دهد. ناگزیر چه جان‌های عزیزی که به باد می‌روند. سوریه تازه‌ترین داغ این سلسله است: آدمیان مثل برگ خزان به خاک می‌ریزند و چه آرزوها که به باد می‌رود.

اما آن دو نکته‌ی حافظانه هم‌چنان بر تارک تاریخ فهم بشر می‌درخشد: ۱) عالم و آدم کامل و بی‌عیب نیستند و نخواهند شد؛ و ۲) همه محکوم به فناییم. نه ما خواهیم ماند نه دشمنان‌مان. در این بازی عظیم کیهانی، دوست و دشمن به یک اندازه به خاک می‌افتند و لگدمال چرخ می‌شوند. اگر عدالتی باشد، در همین است که همگی یکسان قربانی این گردش هستیم. و باز هم انسان این قابلیت را دارد که فکر کند: در جهان هر کسی عزیز کسی است. و تنها غم و رنج من و شما از فراق و نیستی بر جان من و شما سنگینی نمی‌کند؛ حتی آن‌ها که ستم ورزیده‌اند و می‌ورزند عاقبت به این دام می‌افتند. و این رنج را بر هیچ آدمی نباید پسندید. و همین درد بی‌درمان است – همین که در تیره‌ترین و هول‌ناک‌ترین مغاک هستی که آدمی به سنگدلی فرومی‌غلتد ناگزیر گریبان خودت را بگیری و نهیب بزنی به خود که انسان باش! انسان بودن کار دشواری است؛ از خدا بودن هم سخت‌تر است.

[واقعه] | کلیدواژه‌ها: , حافظ, حکمت, خيام, سایه

دو بیت از صبح در خیال‌ام رفت و آمد دارند. یکی از سایه و یکی از حافظ (اولی البته سایه‌ی دومی است). بیت حافظ این است:

بگشای تربتم را بعد از وفات و بنگر

کز آتش درونم دود از کفن بر آید.

بیت خیلی ساده و روان است ولی معنای‌اش آدم را به هم می‌ریزد. امتداد و استمرار عشق یعنی همین. که نیستی، مرده‌ای ولی هنوز داری می‌سوزی. خوب یادمان باشد که این همان حافظی است که یک گام از خیام هم فراتر رفته. همان است که به ما می‌گوید: که نیستی است سرانجام هر کمال که هست. همان آدم به ما می‌گوید: بعد از وفات. ولی بعد از وفات قصه‌اش ناظر به بهشت و دوزخ نیست. دود از کفن‌اش از همین عشقی بر می‌آید که در همین دنیا او را خاکستر کرده ولی کفن‌سوز هم هست. حتی بعد از وفات. یک لحظه صحنه را در ذهن‌تان مجسم کنید. خیلی دنیوی و جسمانی. که گوری را باز کنند. ببینید کفن دارد آرام‌آرام می‌سوزد و دود از او بلند است. چرا؟ چون صاحب کفن، این آدم خفته در گور، به داغ بلندبالایی رفته است و روز واقعه‌اش هم‌چنان ادامه دارد. خیلی صحنه‌ی حیرت‌آوری است.

بیت بعدی از سایه است:

ز هر چاک گریبانم چراغی تازه می‌‌تابد

که در پیراهن خود آذرخش‌آسا در افتادم

درخشش البته فقط منحصر به همین بیت غزل نیست. کل این غزل از آن غزل‌های شگفت‌آور سایه است. تصویر خورشیدی که از هر چاک گریبان می‌تابد تصویر عجیبی است. یک چاک هم نیست. شاعر از گریبان چاک‌چاک حرف می‌زند. انگار پیراهن شاعر به تن خورشید رفته است یا خورشید در او حلول کرده است. یا خودش سوخته است. گوی آتشینی شده که در پیراهن خودش فرورفته است. شاعر، سایه،‌ آفتاب شده. در همان غزل یکی دو بیت بعد می‌گوید:

تنم افتاده خونین زیر این آوار شب اما

دری زین دخمه سوی خانه‌ی خورشید بگشادم

گوینده انگار بیرون خودش ایستاده و دارد خودش را با دست نشان می‌دهد که: آن تن خونین را ببینید؟ رها کردمش. حالا دارم می‌روم در این دخمه را باز کنم. در که باز می‌شود دیگر همه جا خانه‌ی خورشید است. خورشید از آن در می‌آید تو و همه جا را مسخر می‌کند.

خلاصه این ابیات حالی و ذوقی داد بی‌متنها. تمام روزم با همین دو سه بیت ساخته شد. یک ذوقی دارد که هر بار زمزمه می‌‌کنمشان انگار خون به صورت‌ام می‌دود از اشتیاق و هیجان. غریب حالی است. گفتم قسمت کنم این هذیانات را با شما.

[هذيان‌ها, واقعه] | کلیدواژه‌ها: , اعجاز شعر, حافظ, سايه, غزل, ه. ا. سايه