پیش از این‌که نظرم را صریح بنویسم باید چند نکته را روشن کرد تا اصل مطلب به گروگان نرود. نخست این‌که دولت اسراییل، دولتی است که در ضایع کردن حقوق بشر و زیر پا نهادن اصول اخلاقی و قوانین بین‌المللی شهره است. جنایتی هم که در فلسطین مرتکب می‌شود، جنایت امروز نیست. چندین دهه‌ی متمادی است که اسراییل به این شیوه ادامه می‌دهد. افکار عمومی اندیشمندانِ دردمندِ جهان هم عمدتاً با خون‌ریزی اسراییل به قوت مخالف است. و این‌ها نظر من نیز هست. این را به صراحت نوشتم تا ساده‌دلان یا فرصت‌طلبان، نقد صریحِ من را از مبانی ادعایی که به نظرم نادقیق و عاطفی است، به چیز دیگری تقلیل نداده و تحریف نکنند.

برگردیم به ادعای بالا. می‌توان به فهرست فوق اسامی فراوانی را افزود: کی‌اف‌سی، مک‌دونالد، پپسی، کوکا کولا، مارکس و اسپنسر، فانتا، تیمبرلند، نوکیا، اینتل (کسی اگر نام دیگری می‌شناسد که برچسب بالا را خورده است بیفزاید؛ این را هم خودم بیفزایم که شرکتی مثل «هالیبرتون» وضع‌اش تفاوت زیادی دارد با این‌ها). در استدلال بالا خدشه‌های فراوانی هست (صرف‌نظر از عملی بودن یا نبودن آن‌ها). نخست این‌که باید به صراحت و روشنی نشان داد که بخشی یا تمام درآمد حاصل از این شرکت‌ها و فروشگاه‌ها به جیب «دولت اسراییل» و سیاست‌های غاصبانه و ضدبشری آن واریز می‌شود. چنین کاری اگر محال نباشد بسیار دشوار خواهد بود. تازه فرض را باید بر این گذاشت که دقیقاً این ادعا درست است: یعنی تمام یا بخشی از درآمد این فروشگاه‌ها به جیب «دولت اسراییل» و «برنامه‌های غاصبانه و ضدبشری‌اش» ریخته می‌شود. بنای این ادعا و این ظاهراً حکم و تکلیف این است: نباید در ظلم معاونت کرد. این که نباید در ظلم معاونت کرد، اصلی است اخلاقی که من به جد با آن موافق هستم. اما چطور می‌شود در ظلم معاونت نکرد و اساساً این دایره‌ی پرهیز از معاونت در ظلم را چقدر می‌توان بزرگ یا کوچک کرد؟

نمی‌شود بگوییم ما در اروپا به این اصل وفادار و ملتزم باقی می‌‌مانیم و در ایران دیگر لازم نیست نگران آن باشیم. نمی‌شود گفت تا سی ساله‌گی به آن پای‌بند هستیم و بعد دیگر تکلیف ساقط می‌شود. اصل اخلاقی، اصل اخلاقی باقی می‌ماند در همه‌ی زمان‌ها و مکان‌ها، مگر این‌که بدانیم دایره‌ی نفوذ و تأثیر این اصل اخلاقی تا کجاست؟ جمله‌ی بالا را البته بدون حواشی و زوایدش هم می‌توان فهمید. جمله‌ی بالا، یک بیانیه‌ی سیاسی است. مضمون این بیانیه‌ی سیاسی هم این است که: رفتار دولت اسراییل نامشروع و غیر اخلاقی است و من به هر نحوی که بتوانم اعتراض‌ام را بیان می‌کنم. اما گاهی اوقات ما در بیان یک اعتراض، به سادگی ممکن است اصول ابتدایی منطق را هم زیر پا بگذاریم.

امشب داشتم برای دوستی توضیح می‌دادم که بسیاری از فروشگاه‌هایی که از آن‌ها نام برده می‌شود، فروشگاه‌هایی زنجیره‌ای هستند که از منطق جهانی‌سازی (گلوبالیزاسیون، یا به تعبیر داریوش آشوری، «کره‌گیر شدن») پیروی می‌کنند. و این نوع فروشگاه‌ها هم در دل نظام‌های سرمایه‌داری رشد کرده‌اند و با منطق اقتصاد آزاد بالیده‌اند. یعنی قضیه، در حقیقت قضیه‌ی اسراییل نیست. قضیه، مشروعیت اقتصاد بازار آزاد و سرمایه‌داری است. نزاع یک نزاع ایدئولوژیک و دگماتیک پیچیده‌تر و کهن‌تر است که امروز به سادگی شکل خرید نکردن از استارباکس را به خود گرفته است. ظرایف دیگری هم هست که سستی آن ادعای بالا را می‌تواند نشان دهد. بسیاری از این فروشگاه‌های زنجیره‌ای کارشان اعطای مجوز و نمایندگی است (franchise)؛‌ یعنی یک فرد می‌تواند این نمایندگی را مثلاً از مک‌دونالد بخرد و شروع کند به کسب و کار. این کسب‌وکار می‌تواند در انگلیس باشد، یا فرانسه‌،‌ یا آلمان. خریدار امتیاز هم می‌تواند ایرانی باشد یا غیر ایرانی؛ مسلمان باشد یا مسیحی یا یهودی یا لاییک. اصل ماجرا پول است و اقتصاد. «باقی بهانه است و دغل». یک نمونه‌ی دیگر از این فروشگاه‌ها، فروشگاه اغذیه‌ی «ساب‌وی» است (و بله، ساب‌وی حلال هم داریم؛ مثل «ناندوز»ِ حلال و غیره). فرض کنید در لندن، هزار فروشگاه مک‌دونالد (یا برگر کینگ یا کی‌اف‌سی) وجود داشته باشند. صاحبان این فروشگاه‌ها افراد مختلفی هستند (از جمله مسلمانان بسیار زیادی که من شخصاً بعضی از آن‌ها را می‌شناسم). اولین رخنه‌ی ادعای بالا همین است که به جمعی مسلمان به سادگی، در غوغای رسانه‌ها و در آشوب حملات اسراییل و جو عاطفی و احساسی به حقی که علیه اسراییل به پا شده است، افترا زده می‌شود. یعنی تحت لوا و پوشش یک عمل ظاهراً اخلاقی، اولاً مرتکب مغالطه‌های منطقی متعدد می‌شویم، و احیاناً بدون اندیشیدن به جوانب سخن، مرتکب خطاهای اخلاقی دیگری هم می‌شویم که بر ما پوشیده هستند.

دقت کنید که اصل اخلاقی به جای خود بر قرار است. معاونت در ظلم بد است. اگر هزاران نفر در ظلم معاونت کنند، هیچ توجیه اخلاقی برای معاونت نفر هزار و یکم نمی‌شود. اما در موارد خاص، باید کسی بتواند به دقت و روشنی نشان بدهد که فلان فروشگاه، درآمدش به روشنی و دقت به جیب ارتش اسراییل می‌رود. بعید است که ناظران هوشمند از دقت به این نکته غفلت کنند که هیچ ارتشی در جهان، اگر از یک فروشگاه یا بنگاه اقتصادی در هر جای دیگر دنیا کمک بگیرد، هرگز اسناد و مدارک‌اش را رو نمی‌کند تا دچار مشکلات حقوقی بعدی شود. این امر به ویژه برای کشوری مثل اسراییل که بحران‌های خاص خود را دارد، مهم‌تر است. منطق بقا و قوانین جهانی حکم می‌کند که حتی در صورت صحت این ادعا، طرفین ماجرا همیشه خود را در مقام انکار بنیادین عمل قرار دهند و خود را در مظان اتهام قرار ندهند. خلاصه‌ی سخن من این است که جز با تفسیرهای موسع و برداشت‌های کلی و تعمیم‌ دادن‌های نادقیق و احساسی و عاطفی، نمی‌توان چنان احکامی را به این غلظت و شدت صادر کرد.

لذا، اصل آن سخن بیانیه‌ای است سیاسی. مسأله این است که من و شما،‌ آیا مخالف استمرار ظلم و ستم اسراییل هستیم یا نه؟ و آیا راهی عملی و شدنی برای اتمام آن‌ همه جنایت سراغ داریم یا نه؟ این شیوه‌ها و بیانیه‌ها تنها کمکی که می‌کند به فرسایش روحی، عاطفی، معیشتی و بعضاً اخلاقی ماست و تا به حال نتوانسته است هیچ ضربه‌ای به اسراییل بزند چه بسا به همین دلیل روشن که هیچ سرنخ قطعی و قابل اثباتی که نشان بدهد آن فروشگاه‌ها در خدمت دولت و ارتش اسراییل هستند وجود نداشته است. دولت اسراییل سیاست‌های وحشیانه و ضدبشری فراوانی دارد و با وقاحت تمام هم آن‌ها را پی می‌گیرد. منابع مالی و اقتصادی دولت اسراییل هم در گرو، رستوران‌های مک‌دونالد یا کی‌اف‌سی نیست. ملت‌های مسلمان به قدر کافی در جهان تحریم می‌بینند. تحریم‌های خودساخته و خودخواسته، آن هم تحریم‌هایی که مبنای عقلی و شواهد و مستندات محکمی ندارند، نه تنها به حل مسأله کمک نمی‌کند که کار را هم بر ما دشوارتر می‌کند. بیانیه‌های سیاسی نه تکلیف معیشتی می‌شوند و نه لزوماً منطقی یا اخلاقی هستند. بیانیه‌های سیاسی تابع منطق قدرت هستند (دقت بفرمایید که همیشه هر چه قدرت بگوید نادرست یا غیر اخلاقی هم نیست، ولو آن قدرت، دولت جمهوری اسلامی یا دولت اسراییل باشد).

می‌شود البته در آن‌چه من نوشتم خدشه کرد یا استدلال‌ها را به چالش گرفت. اما نادیده گرفتن مناسبت اقتصادی و سیاسی کشورهای جهان و ناگهان دنیا را تنها در دو جبهه‌ی حق و باطل خلاصه کردن، تنها ما را به نتایج نادقیق و بعضاً نادرست می‌رساند، هر چند ظاهراً نیت‌مان خیلی هم اخلاقی و انسانی باشد. دولت اسراییل غاصب و جنایت‌کار است. در ظلم و ستم هم نباید معاونت کرد. اما راه‌اش این تحریم‌های عاطفی  و خودزنی‌های احساسی نیست. درست است که اسراییل ظالم و غاصب است. درست است که اسراییل حقوق بشر را زیر پا می‌گذارد و بسیاری از غیر مسلمان‌ها و کشورهای غربی هم بدان معترف و معترض هستند. اما این‌ها دلیل نمی‌شود که تا به گوش‌مان خورد که فرد «الف» یا شرکت «ب» با اسراییل منافع مشترک دارد یا به آن کمک می‌کند، به سادگی و بدون تحقیق و تفحص تنها به اقتضای مخالفت‌مان با اسراییل، عقل را عجالتاً بفرستیم مرخصی تا لگدی هم به اسراییل وحشی و غاصب زده باشیم.

نکات حاشیه‌ای بسیاری می‌توان بر این‌ها افزود که اگر گفت‌وگویی پا بگیرد، در فرصت مقتضی خواهم نوشت. برای من توجه به سویه‌های اخلاقی ماجرا بسیار مهم است. و مهم‌تر از آن فرو نیفتادن به دام شعارزدگی و اخلاقیات مصرفی و پلاکاردی است.
مرتبط: «گاهی مصلحت ایجاب می‌کند که در «هولوکاست غزه» شرکت کنیم.» از کمانگیر.

پ. ن. دیدم که حسین قاضیان هم در وبلاگ‌اش به این مطلب کمانگیر لینک داده است و بالای‌اش جمله‌ای نوشته کوتاه، صریح، روشنگر و دردناک: «با بیسکویت نخوردن، چه‌گوارا نمی‌شویم».

پ. ن. ۲. این بیانیه‌ی استارباکس را در سایت رسمی خودشان ببینید. گویا تمام این موارد اتهامی را رسماً تکذیب کرده است. و العلم عند الله.

ندیدنِ تاریخِ این درگیری‌ها و ریشه‌های این خشونت‌ها، تنها به کار پاک کردنِ حساسیت‌های اخلاقی و انسانی می‌آید. و به گواهیِ آشکارِ تاریخ، اسراییل، سال‌های درازی است که در خشونت‌ورزی زبان‌زد است. فرق خشونتِ اسراییل و خشونت حماس چی‌ست؟ اولی را یک دولتِ استقرار یافته مرتکب می‌شود و دومی را یک گروه چریکی مخالفِ آن دولت یا حاکمیتِ‌ سیاسی. بر چه مبنایی می‌توان گفت که خشونتِ دولتی موجه است و خشونتِ غیردولتی ناموجه؟ اتفاقاً خشونتِ سازمان‌یافته و دولتی، خشونتی بسیار هول‌ناک‌تر است. خشونت دولتی نه تنها قدرت و تأثیرش بیشتر است، بلکه بعد از ارتکاب دولت یا نظامِ سیاسی آلوده‌دامن به سادگی می‌تواند تمام نشانه‌ها را پاک کند و همه‌ی اقدامات‌اش را توجیه کند. چنین کاری برای طرفِ‌ مقابلی که در اقلیت واقع است به این سادگی اتفاق نمی‌افتد. تاریخ را قدرت‌مندان می‌توانند دست‌کاری کنند و بازنویسی. تاریخ شاید در ذهن اندیشمندان و اهل اخلاق و دردمندانِ بیدار تحریف نشود. اما این تاریخ جایی نوشته می‌شود. اسراییل با حملاتِ مکررش و بیانیه‌های‌اش دارد تاریخ را از نو می‌نویسد؛ به سودِ خود و منافعِ قدرت‌اش.

فکر می‌کنم مغالطه‌ی پناه گرفتن حماس میان غیرنظامیان به قدر کافی رسوا شده است. پاسخ این سؤال را می‌توان با نگاهی به نقشه‌ی غزه در گوگل هم یافت. در منطقه‌ای تا آن حد پرازدحام و فشرده که جای سوزن انداختن در آن نیست (در مقایسه با منطقه‌ی سرسبز و مزارعی که دقیقاً دیوار به دیوار همین منطقه در داخل مرز اسراییل واقع‌اند)، هر نیروی نظامی و چریکی هر جایی که برود و باشد، ناگزیر میانِ مردم خواهد بود. اگر جای اسراییل و حماس عوض می‌شد، وضع برای آن‌ها هم همین بود. اسراییل این را به خوبی می‌داند و هنوز هم از این مغالطه در بیانیه‌های‌اش استفاده می‌کند.

وضعِ غزه تازه نیست. حمله‌ی اسراییل به غزه در این یکی دو هفته‌ی اخیر رخ نداده است. اسراییل ماه‌هاست که به غزه به خشونت‌بارترین وجهی حمله می‌کند و صدایی از احدی بلند نمی‌شود. ربودن امنیت، آسایش و رفاه مردم تنها با حمله‌ی نظامی رخ نمی‌دهد. حمله‌ی نظامی آخرین مرحله است. تیرِ خلاص است. اسراییل مدت‌هاست که تحت پوششِ مبارزه با حماس و تروریسم، راهِ رسیدن دارو، غذا و کمک‌های انسانی را به منطقه مسدود کرده است. درست در زمانی که حماس وارد روند عملِ سیاسی و انتخابات می‌شود، راهِ رسیدن کمک‌های اقتصادی به غزه مسدود می‌شود. اسراییل مدت‌هاست شاهرگ زندگی اجتماعی، اقتصادی و بشری مردمان غزه – و همچنین سیاست‌مداران و چریک‌های‌اش – را هدف قرار داده بود. سیاست‌مداران جهانی،‌ به درستی می‌گویند که حماس با ختمِ آتش‌بس مسببِ آغاز درگیری‌ها بوده است. اما هیچ کس تاریخ‌اش را می‌پرسد؟ نه می‌توان حماس را تطهیر کرد و نه باید گفت که هر که با حماس است، قدیس است. اما نکته ساده است: ختمِ آتش‌بس چیزی بوده است که اسراییل قدم به قدم به سوی آن رفته است و طرفِ مقابل را تحریک کرده است.  نمی‌توان با کسی صلح کرد، در شرایطی دشوار که ابتداییات زندگی سالم و ساده‌ی انسانی را از او ربوده باشی و مرتب با استمرار وضعیت او را تحریک کند و سپس انتظارِ استمرار صلح داشته باشی.

هم‌اکنون سیاست‌مداران در شورای امنیت سازمان ملل تلاش می‌کنند به قطع‌نامه‌ای برای آتش‌بس فوری برسند. اسراییل از لحظه به لحظه‌ی این فرصت برای ادامه‌ی خون‌ریزی استفاده خواهد کرد. یکی از چیزهایی که اسراییل تشخیص نمی‌دهد یا اگر تشخیص می‌دهد حاضر به اذعان به آن نیست این است: حماس، فقط یک گروهِ نظامی یا تروریستی نیست. جمعیت غزه هم جمعیتی متکثر با عقاید بسیار متنوع نیست. جمعیت غزه، عضو حماس یا غیر عضو حماس، همه دردِ مشترکی دارند. اسراییل راه غذا و دارو، برق و سوختِ همه‌ی آن‌ها را مسدود کرده است؛ اسراییل رفاهِ همگی را بدون هیچ تبعیضی ربوده است. شاید تا جایی بتوان به این مردم فشار آورد که برای به زانو در آوردنِ حماس، شما هم تحت فشارید. آن‌ها که رفتند،‌ شما هم آسوده خواهید شد. همه می‌دانیم که اگر آن حماس هم برود، حماس تازه‌ای و مقاومتِ تازه‌ای می‌روید. قربانی مردم هستند؛‌ بهانه امروز حماس است، فردا فتح و پس‌فردا حزب‌الله (ایران را هم که همیشه با فهرست اضافه می‌کنند). اصلِ مسأله حل‌ناشده باقی می‌ماند. تمام تلاش‌ها برای پاک کردنِ صورتِ مسأله است. کارنامه‌ی اسراییل و حماس را باید با هم مقایسه کرد و تاریخِ هر دو را دید. یک‌طرفه به قاضی رفتن و ندیدنِ تفاوت ۴ نفر کشته‌ی اسراییلی و ۴۰۰ نفر کشته‌ی فلسطینی – و برجسته نکردنِ آن – آغاز زوالِ حساسیت‌های اخلاقی ماست.

پ. ن. جالب است که محمود عباس که اکنون در سازمان ملل سخن گفت، خوب می‌داند که حماس علیه دولت‌اش کودتا کرده است (پیروزی حماس در انتخابات به جای خود؛ این موفقیت را نباید با بقیه‌ی وضعیت‌ها خلط کرد). اما عباس، اندک‌ ذره‌ای از حقوق هم‌وطنان‌اش کوتاه نیامد و از این فرصت برای تسویه‌حسابِ سیاسی با حماس استفاده نکرد. یکی از مغالطه‌های دیگر در این بحران این است: مقابل قرار دادن حماس و فتح. دفع‌الوقتی دیگر برای سرپوش نهادن برای ادامه‌ی خون‌ریزی.

پ. ن. ۲. توضیح می‌دهم: این نوشته فقط دعوای اخلاقی بر سر قضیه‌ی غزه نیست. هدف‌اش هم کم‌رنگ کردنِ نقش حماس نیست. اتفاقاً نقش هر کدام از طرفین درگیر باید به خوبی روشن شود. روان‌شناسی حماس و روان‌شناسی اسراییل را باید خوب دانست. هر کدام به دلایلی این کارها را می‌کنند. حتی اگر تمام نسبت‌هایی را هم که به حماس می‌دهند درست باشد، باز هم وضعیت ناموجه است. دولت اسراییل یک ملت را چند پاره کرده است. این کار پیامد دارد. هزینه دارد. زخمی است که به این زودی التیام پیدا نمی‌کند. بحث من فقط نامشروع بودن اخلاقی خود جنگ نبود. بحث من برجسته‌ کردن غیر اخلاقی بودن و ناموجه بودنِ رتوریک وقیح اسراییلی‌هاست. برجسته کردن یک چیز، به معنای نادیده گرفتن چیزهای دیگر نیست.