امروز مقاله‌ای در نيويورک تايمز چاپ شده است با عنوان: «بيان توهين‌آميز و بيان آزاد». عده‌ای که فکر می‌کنند مقاومت در برابر «هر» بيانی بدون هيچ قيد و شرطی تنها در کشورهای «مسلمان» رخ می‌دهد و شرط آزادی بيان، بی‌قيد و شرط بودن آن است، خوب است به حجم عظيم بحث‌هايی که در غرب، در اروپا و آمريکا در زمينه‌ی آزادی بيان در می‌گيرد توجه داشته باشند. نظام فکری ليبرال شايد تا به امروز آزادی بيان را بی‌قيد و شرط می‌ديده (که شواهد تاريخی گواه بر اين است که تا امروز هم چنين نبوده و هميشه نوعی «تبعيض» در آزادی بيان وجود داشته)، اما گمان می‌کنم امروز حساسيت‌های نظام‌های ليبرال-دموکرات نسبت به آزادی بيان بيشتر شده و اعتنای جدی‌تری نسبت به قوام گوهر و هسته‌ی آن دارند. عده‌ای از فارسی‌زبانان شايد گمان کنند دفاع از آزادی بيان يعنی آزاد گذاشتن هر توهينی (همان‌که در زبان انگليسی به آن می‌گويند offensive speech) اما اتفاق‌هايی از قبيل فيلمی که تئو ون‌گوگ ساخت و قتل‌اش، کاريکاتورهای دانمارکی و سخنرانی پاپ، همه باعث شد توجه رسانه‌ها به زمين لغزنده‌ی آزادی بيان بدون تبعيض جلب شود. برای ذهن‌های ساده‌ای که «تبعيض» را لزوماً به معنای منفی می‌گيرند مثالی بزنم تا گمان نکنند تبعيض هميشه بد است! هنگامی که بمب‌گذاری‌های ۷ جولای در لندن رخ داد، کن ليوينگستون، شهردار لندن، بلافاصله از حملات «غير تبعيض‌آميز» تروريست‌ها انتقاد کرد که فرقی بين آدم عادی و آدم نظامی قايل نشده بودند. به همين معنا، تبعيض در آزادی بيان هم وجود دارد و هم بايد وجود داشته باشد. تشخيص‌اش به عهده‌ی قانون، اخلاق مدنی و حقوق شهروندی است. تشخيص مصداق‌ها کار چندان دشواری نيست. برای مثال نيويورک تايمز می‌گويد که: «با وجود اين‌که مردم آزاد هستند که هولوکاست را انکار کنند يا عقايد نژادپرستانه داشته باشند، نيويورک تايمز خود را ملزم به انتشار آن‌ها نمی‌داند» و اين از نظر آن‌ها منافاتی با آزادی بيان ندارد. آزادی بيان لزوماً مترادف با آزادی انتشار نيست. چنان‌که آزادی عقيده و آزادی انديشه هم لزوماً مترادف با آزادی بيانِ‌ آن نبوده است. (اين تأکيدی که بر لزوماً می‌‌کنم برای آن کسانی است که متن را نخوانده، رأی‌شان را پيشاپيش درباره‌ی متن و نويسنده‌اش صادر می‌کنند؛ باور بفرماييد تعداد اين آدم‌ها آن قدر زياد است که آدم باید هر بار اين‌ها را تذکر بدهد!)

آزادی بيان در غرب هم آزادی بيان بی‌قيد و شرط نيست. اين‌ البته نه بهانه‌ای است برای نقض‌ آزادی بيان در ايران و نه توجيهی برای بستن دهان مردم. بايد مرجعی وجود داشته باشد که مانع از نقض آزادی‌های مدنی به بهانه‌های مختلف شود و هم‌چنين مرجعی وجود داشته باشد که مانع از نشر تهتک و توهين به بهانه‌ی آزادی بيان شود. آزادی بيان تيغی است دو لب. از هر سو که بيفتی، خودِ آزادی بيان قربانی شده و غرض اصلی از آزادی بيان نقض شده است. اتفاقاً اگر به فضای فکری تشيع نگاه کنيم زمينه‌ی آزادی بيان به نحو بارزتری فراهم است. نامه‌ی امام علی به مالک اشتر نمونه‌ی آشکارش که البته همه می‌دانيم چقدر زياد به آن عمل می‌شود!

به گمان‌ام وقت آن است که در ميانه‌ی اين غوغا بيرق آزادی بیان را بلند کنيم، مباد که به قيل و قال گروهی افراطی گوهر درخشان آزادی قربانی نزاع جنجاليان شود. اول بگويم که برای من آزادی بيان نه تنها محترم است که از نان شب هم واجب‌تر است. اما آزادی بيان برای چه؟ متعلق آزادی بيان و آزادی مطبوعات چی‌ست؟

يکی از نکاتی که هميشه فراموش می‌شود در اين بحث‌های داغ اين است: که آزادی بيان در درجه‌ی نخست در برابر اعمال فشار حکومتی و سانسور دولتی است که مطرح می‌شود. آزادی بيان وقتی که پای قدرت و داغ و درفش در ميان نباشد، چندان موضوعيت ندارد و آن قدر حياتی هم نيست. بد نيست کسانی که امروزه سنگ آزادی بيان را به سينه می‌زنند و به بدترين وجهی از آن دفاع می‌کنند، پيشينه‌ی تاريخی شکل‌گيری و استقرار آزادی بيان را در اروپا و آمريکا به دقت بررسی کنند تا انگيزه‌ها و انديشه‌های پشت آن روشن‌تر شود. محض نمونه می‌توان به جريان محاکمه‌ی غيابی تامس پين در بريتانيا در قرن در دسامبر سال ۱۷۹۲ اشاره کرد که تامس ارسکين – وکيل مدافع پين – با دفاعی پرشور و جانانه حق آزادی بيان و آزادی مطبوعات را در آن به خوبی ادا کرد. نمونه‌ی ديگر اگر می‌خواهيد، باز در همين انگلستان شرح ماجرای تامس مور را ببينيد تا روشن شود که آزادی زمانی به خطر می‌افتد که سياست و قدرت و حاکميت گريبان فرد و جامعه را می‌گيرد و گلوی آن‌ها را سخت می‌فشارد تا قدرت خويش را به کرسی بنشاند و دهان‌ها را بشکند (می‌توانيد مقدمه‌ی کتاب شوکران اصلاحات: مصاحبه‌ی اکبر گنجی با عبدالله نوری را هم ببينيد).

آزادی بيان به همان اندازه از دفاع بد و هوچی‌گرانه آسيب می‌بيند که دين از دفاع بد (و مزورانه و سالوس) صدمه می‌بيند. کسانی که دين و آزادی بيان را مقابل هم می‌نهند، قاعدتاً باید به اين نکته توجه کنند که دين را تنها زمانی می‌توان در تقابل با آزادی مطبوعات ديد که دين در رأس يک حکومت باشد و بلکه مترادف و معادل با يک نظام سياسی شود. آن‌گاه است که باورهای دينی تبديل به جزميت‌های سياسی می‌شوند و راه آزادی را مسدود می‌کنند. به طريق اولی، آزادی بيان هم وقتی مستقل از سياست نباشد و تابع آراء يک حکومت باشد، چيزی می‌شود شبيه همان دين قدرت‌مداری که دستخوش هوس‌های زورمداران يا مفسران فاسد و غرض‌ورز است. در ماجرای کاريکاتورها، مغالطه‌ای که وجود دارد و هيچ کس بر آن انگشت نمی‌نهد اين است که دين اسلام، پيامبر اسلام، يک نظام حکومتی و سياسی مشخص ندارد که حال کسی بخواهد بر صفت و ويژگی ظالمانه‌ی آن نظام سياسی انگشت بگذارد (حساب مدعيان دين سياسی را جدا می‌کنم؛ آن‌ها خودشان، خود را نماينده‌ی دين و خدا و پيامبر می‌شمارند و گر نه پيامبر رحمت به بن لادن وکالت نداده است!). البته ساير مسلمانان هم، يکايک مسلمانان هم، در برابر دفاع از گوهر ايمان و حيثيت باور دينی‌شان مسئول‌اند و به هر شيوه که می‌‌توانند بايد در برابر تلکه شدن و ملعبه شدن باورشان، به مقاومت برخيزند (ولو در حد يک جمله:‌ به نام ما نکنيد!). خلاصه کنم که: به نظر من، راه مبارزه با خشونتی که به نام دين اسلام اعمال می‌شود، کشيدن کاريکاتورهای کذايی نيست (اگر واقعاً غرض زدودن خشونت و انسانی‌تر کردن کره‌ی زمين باشد!). گره‌ِ کور اين معضل با آموزش و تربيت و فقر زدايی گشوده می‌شود، نه با هو کردن و تحقير کردن.

آماج اصلی آزادی بيان، طبعاً بايد استبداد سياسی باشد، استبدادی که بر دهان‌ها لگام می‌زند تا انديشيده‌ها را بر زبان نياورند (اما در اين‌جا کدام قدرت هدف بود؟ قدرت آن روستايی بی‌خبر از همه جا که آزاری به آزادی من و شما نداشت؟). و البته فرق بسيار است با آزادی بيان و مطبوعاتی که قصدش انسانی‌تر کردن و لطيف‌تر کردن جامعه‌ی بشری و خشونت‌زدايی از آن باشد و به اصطلاح آزادی بيانی که رسماً و علناً و بلکه عملاً نفت بر آتش خصومت و خشونت می‌پاشد. چنين آزادی بيانی، نقيض صريح و آشکار آزادی بيان است. فريبی است در لباس آزادی. سرابی است به چشم تشنگان زودباور. همين سخنان در باب دين نيز صادق است. دين اگر از ديانت خويش باز بماند و برای انسان‌ها نباشد و به نام خدا – اما به کام سياست‌مداران و ارباب زور و قدرت – و تنها برای تحکيم پايه‌های قدرت خويش اين مباد و آن باد بزند، می‌شود نقيض دين. ديگر اين دين، دين نيست. آزادی و دین وقتی هر دو در جای خويش بنشينند و دست به تهتک دراز نکنند، هر دو محترم‌اند و هر دو شأن والای خويش دارند. اما از يک سو، عده‌ای پرچم آزادی را برای وسوسه‌های خويش بلند می‌کنند و عده‌ای سنگ دين را باز هم برای وسوسه‌های خويش به سينه می‌زنند. نه آن آزادی بيان، چيزی است که سال‌ها انديشمندان اروپايی برای آن خون جگر خورده‌اند و نه اين دين، دينی است که پيامبر اسلام بيست و سه سال برای آن مشقت کشيد.

مرد باشيد و چهره‌ی راستين خويش را بنمايید. به نام آزادی و به نام دي

فيلم کوتاه و زننده‌ی فيلم‌ساز مقتول هلندی، تئو ون‌گوگ، را امروز ديدم و پرسش‌های فراوانی در ذهنم نقش بست. آدمی هر چقدر طرفدار مدارا و مخالف خشونت باشد، وقتی ببيند دفاع از مدارا، آزادی و حقوق بشر تنها به صورت يک‌جانبه و برای تأمين منافع ارباب ثروت و قدرت اعمال می‌شود، حال بدی به او دست می‌دهد. همگی ماجرای روژه گارودی و يکی دو نفر ديگر را به خاطر دارند که به خاطر انکار هولوکاست محکوم شدند. هنوز هم در کشورهايی مانند فرانسه و آلمان نفس انکار کشتار يهوديان جرم تلقی می‌شود. مبنای حقوقی قضيه البته اين است که هيچ کس حق ندارد با تبعيض قومی و نژادی باعث گسترش خشونت و نفرت در جهان باشد. بر اساس قوانين همين کشورهای لاييک اهانت کردن و به تمسخر گرفتن هر کسی بر مبنای نژاد، دين، جنسيت يا رنگ پوست جرم تلقی می‌شود. اما هيچ وقت از خود پرسيده‌ايد چرا در اکثريت قريب به اتفاق موارد، اين قانون تنها درباره‌ی مسيحيان و يهوديان اجرا می‌شود؟ چه چيزی باعث می‌شود که اهانت به عقايد و تاريخ مسلمين امر بی‌اهميتی باشد و به سادگی همه از کنار آن عبور کنند؟ اهل تحقيق می‌دانند که در متن تورات سخنانی که درباره‌ی زنان آمده است و احکام دين يهود درباره‌ی زنان به مراتب گزنده‌تر از چيزی است که در قرآن آمده است. اگر هم فرض را بر اين بگيريم که احکام اجتماعی آمده در قرآن جاويد باشند و در همه‌ی زمان‌ها و مکان‌ها بدون هيچ اجتهاد و نسخی لازم‌الإجرا باشند (که به اعتقاد من چنين نيست)، احکام دين يهود بسيار سنگين‌تر و اجرا نشدنی‌تر هستند اما يهوديان با همين سنت خود زندگی می‌کنند و آب هم از آب تکان نمی‌خورد. به نظر شما اگر فيلم‌سازی آيات انجيل يا تورات را بر بدن زن برهنه‌ای در حال ادای فرايض دينی مسيحی يا يهودی نقش می‌کرد و سپس از طريق آن فيلم تحت پوشش دفاع از حقوق بشر و آزادی بيان، عقايد دينی مسيحيان يا يهوديان را به سخره می‌گرفت، واکنش‌ دستگاه‌های قضايی غربيان چه بود؟ مقصودم واکنش واتيکان نيست. مرادم دقيقاً واکنش‌ همين دستگاه‌های قضايی لاييک است. به اعتقاد من، بخش بزرگی از تقصير قتل ون‌گوگ به عهده‌ی خود دستگاه قضايی هلند است که پيشتر از اين او را از تعرض به حوزه‌های حساس مناسبات اجتماعی و قومی آدميان بر حذر نداشته بودند. خطا تنها از جانب مسلمانی متعصب و نادان نيست که از سر عصبيت قوانين مدنی يک کشور اروپايی را زير پا می‌گذارد و حتی فرصت صدور فتوايی را هم به مراجع مسلمين نمی‌دهد. مقصودم اين نيست که بايد برای اين فرد فتوايی صادر می‌شد. حداقل کاری که می‌شد کرد اين بود که در همان دادگاه‌هايی که انکار هولوکاست را جرم عليه بشريت می‌دانند عليه اين فيلم‌ساز کينه‌جو و بی‌پروا اعلام جرم می‌کردند، هر چند وضع جهان را چنان که من می‌بينم، اميدی به رسيدگی جدی به اين ماجرا نبود مگر اين‌که غربيان به جد حضور و وجود مسلمين را در جهان مهم بدانند. گرفتاری اهل انديشه و انصاف اين است که از سويی گروهی افراطی و نادان به محض اين‌که هر طعانه‌ای لگدی به اسلام و عقايد مسلمين می‌زند، حکم قتل صادر می‌کنند و مثقال ذره‌ای اعتنا به قوانين جاری کشورها ندارند و از سوی ديگر دولتمردانی که دم از حقوق بشر و آزادی بيان می‌زنند، به راحتی مجال تعرض و اهانت به مسلمين را فراهم می‌کنند. آيا اين عدم حساسيت غربيان به حقوق مسلمانان، نه به عنوان مسلمان، بلکه به عنوان انسان، ناخواسته راه را بر رشد حرکات افراطی به نام دين هموار نمی‌کند؟ اگر قانونی هست، طبعاً بايد برای همه‌ی آدميان فارغ از نژاد و دين و جنسيت قابل اجرا باشد که ظاهراً نيست و در این ميان آنچه البته به جايی نرسد فرياد است. داستان حقوق بشر و آزادی بيان هم نه تنها در غرب که حتی در کشور ما و نزد برخی به ظاهر جويندگان آزادی و عدالت هم سرپوشی شده است برای بيان نابخردانه‌ترين سخنان و غيرمدنی‌ترين رفتارها. حقوق بشر و آزادی بيان را هم مدافعان مدعی و هم مخالفان پرخاشگر پيشتر ذبح کرده‌اند. صلح،‌ عدالت و آزادی با تبعيض پايدار نخواهند ماند. روزگار غريبی است که در کشورهای جهان سوم، با اندکی سخن گفتن از آزادی و خردورزی سرکوب می‌شوی و در غرب که مهد آزادی بيان و حقوق بشر است با شيوه‌ای ديگر وجودت را به سخره می‌گيرند. آدم می‌ماند که در اين بلوای عظما بايد طرف کدام را بگيرد. به هر سو که می‌روی، رذيلتی مشمئز کننده در حاشيه و متن سخنان و اعمال هر دو اردو هست. مهجورترين و مظلوم‌ترين چيزی که در جهان غرب يافتم انديشمندی، خردورزی، آزادی و عدالت بی‌غرض است. آزادی و عدالت و حقوق بشر خوب است مادامی که مسلمان نباشی. اما اين جسارت را دارم که بگويم مسلمان‌ام و آزادی بيان و حقوق بشر را ارج می‌نهم اما نه به کسی اهانت و تعرض می‌کنم، از هر کيش و مذهبی که باشد و نه اجازه می‌دهم کسی عقايد و اصول فکری و دينی مرا به سخره بگيرد. شما خود تصور کنيد چه کار دشواری است. راه آسان و بی‌دردسر برای زيستن در غرب و بی‌دردانه مدعی فرهنگ بودن اين است که دست از اسلام بشويی و هر روز به هر بهانه‌ای طعنه‌ای به اسلام بزنی و خود را از زحمت تبعيض برهانی. اين راه آسانی است که شمار زيادی از روشنفکران خارج‌نشين ما برگزيده‌اند. راه دشوار دردمند بودن و دغدغه داشتن برای انسانيتی است که مدعيان آزادی و حقوق بشر و همچنين مدعيان د
ينداری و متوليان حکومتی حقيقت هر روز به بهانه‌های سياسی قربانی‌اش می‌کنند. خداوند خرد و عدالت روزی کناد و همگی را از شقاوت برهاناد. 

مطالب مرتبط: ضد مقدس، تلويزيون و ترور (سيبستان)؛ آزادی بيان: افسانه‌ای مخدوش (ملکوت غربی)؛ چيزی به اسم آزادی بيان وجود ندارد (استانلی فيش، مصاحبه با Australian Humanities Review). سخنرانی حضرت‌والا آقاخان در همايش سالانه‌ی سفيران آلمان در برلين.